Ίκλαινα: Οι «Μυκήνες» της Μεσσηνίας έρχονται στο φως
Η αρχαία μεσσηνιακή πόλη, ηλικίας περίπου 3.500 ετών, αποκαλύπτεται μέσα από το χώμα μπροστά στα μάτια μιας διεθνούς ομάδας, με επικεφαλής τον κορυφαίο αρχαιολόγο Μιχάλη Κοσμόπουλο. Το «Κ» πέρασε μία μέρα στις ανασκαφές.
Μαζί με τα κατάλοιπα οικισμών ανασκάπτουν τη χαμένη γραμμή του αρχαίου χρόνου και λίγο λίγο ψηλαφούν τη χιμαιρική ροή του· ιχνηλατούν τις ακατάπαυστες, ενίοτε βίαιες αλλαγές, αλλά και τον χρόνο πέρα από τον χρόνο, την αιωνιότητα της ανθρώπινης φύσης, εκείνη την αστείρευτη δύναμη που γεννά και καταστρέφει κόσμους. Με τσάπες, κασμάδες, κασμαδάκια, φτυάρια, μυστριά, ξύστρες, σπάτουλες, σκούπες, πινέλα, ζεμπίλια, καρότσια, καλέμια, σφυριά, μετροταινίες, σπάγκους, σφουγγάρια, ψεκαστήρες, παχύμετρα, αλφάδια, χωροβάτες, drones, ημερολόγια, τάμπλετ, λάπτοπ, ανατρέπουν την ψευδή αντίληψη του χώρου που είχε σχηματίσει η λήθη· ξαναχτίζουν το ανεπίστρεπτο με σχολαστικότητα και αβρότητα απέναντι στα ίχνη της Ιστορίας.
Μία μέρα σε μια αρχαιολογική ανασκαφή είναι σαν μια βουτιά σ’ ένα εκτενές ποίημα, σ’ ένα έπος, σε μια Ιλιάδα, μια Οδύσσεια, μια Μαχαμπαράτα, ένα Γκιλγκαμές, και μαζί το πιο εποικοδομητικό βιωματικό μάθημα ακριβούς προσέγγισης του μακρινού παρελθόντος. Βρεθήκαμε στην ανασκαφή της Ίκλαινας στην Πύλο, με ξεναγό τον ενορχηστρωτή και μαέστρο της, Μιχάλη Κοσμόπουλο, καθηγητή Αρχαιολογίας και κάτοχο της Διακεκριμένης Έδρας Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Μιζούρι, στο Σεντ Λούις. Ένα μαγευτικό οροπέδιο με θέα το Ιόνιο Πέλαγος, όπου μεταξύ 1600 και 1100 π.Χ. πιθανολογείται ότι αναπτύχθηκε το πρώτο ομοσπονδιακό κράτος του δυτικού κόσμου. Από τα χαράματα, μόλις ο ήλιος έσκασε γλυκά, μακραίνοντας μυστηριακά τις σκιές, ως το πλήρες μεσουράνημα, ο κ. Κοσμόπουλος διέστειλε το βλέμμα και το πνεύμα μας στις πληθωρικές διαστάσεις της αναδυθείσας από την αρχαιολογική σκαπάνη πρωτεύουσας ενός ισχυρότατου μυκηναϊκού κρατιδίου, της πόλης της Ίκλαινας, με τα κυκλώπεια κτίρια, τα τεράστια οικοδομήματα και την εντυπωσιακή αρχιτεκτονική της.
ΒΟΛΤΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ
Οι βάσεις των δύο τμημάτων της πόλης, του λαμπρού διοικητικού κέντρου και των σπιτιών –μικρών μεγάρων με κεντρικές εστίες– και των εργαστηρίων, αναδύονται μέσα από το κοκκινόχωμα στο χρυσαφί φως. Περνάμε τους μεγάλους γωνιόλιθους της πύλης προς το διοικητικό κέντρο, πατώντας πάνω στον φαρδύ, άριστα διατηρημένο πλακόστρωτο δρόμο, που τώρα είναι καλυμμένος με ειδικά υλικά τα οποία τον προστατεύουν από τις αυξομειώσεις της θερμοκρασίας. Σταματάμε έξω από τα κατάλοιπα ενός μνημειώδους κτιρίου, μοναδικού στη μυκηναϊκή αρχιτεκτονική, όπως αποκαλύπτουν οι ορθοστάτες και οι ισόδομοι λίθοι του. Συναντάμε τα υπολείμματα άλλων δύο κτιρίων.
«Τα κτίρια ήταν σχεδόν επιφανειακά, πολλά δεν καλύφθηκαν ποτέ και για αιώνες οι κάτοικοι της περιοχής εύρισκαν εδώ έτοιμο οικοδομικό υλικό· αρχαίες πέτρες βρίσκονται σε σπίτια, σε πηγάδια, σε εκκλησίες. Έτσι στον αρχαιολογικό χώρο έχουμε κτίρια που σταματούν απότομα, βλέπεις εδώ τη γωνία ενός μυκηναϊκού κτιρίου, μια άλλη εκεί, και το υπόλοιπο έχει εξαφανιστεί για πάντα», εξηγεί ο κ. Κοσμόπουλος. Διασχίζουμε την πλακόστρωτη πλατεία, από την οποία ένας δεύτερος πλακόστρωτος δρόμος οδηγεί στο υπαίθριο ιερό. Στο πλάι, ένας σχεδόν ακέραιος πετρόκτιστος υπόνομος μαρτυρά τις προηγμένες αστικές υποδομές – «η πόλη διέθετε, από τόσο νωρίς, κεντρικό αποχετευτικό σύστημα με χτιστούς υπονόμους και δίκτυο ύδρευσης με πήλινους αγωγούς».
Η είσοδος στην πηλόκτιστη αυλή του ανακτορικού συγκροτήματος μικραίνει αυτόματα τις διαστάσεις μας. Μπροστά μας ορθώνεται μια γιγαντιαία πλατφόρμα, κατασκευασμένη από ογκόλιθους βάρους 4 έως 6 τόνων ο καθένας, το λεγόμενο Κυκλώπειο Άνδηρο. Ύψος 4 μέτρα (τα θεμέλια συνεχίζουν για 2 ακόμη μέτρα μέχρι τον φυσικό βράχο), μήκος 25 μ. και πλάτος 8 μ. Σε σημεία διατηρούνται ύστερα από 3.500 χρόνια τμήματα λευκού σοβά με ίχνη κόκκινου και μπλε χρώματος. «Στήριζε ένα διώροφο ή τριώροφο κτίριο με εντυπωσιακές τοιχογραφίες στο εσωτερικό του (βρέθηκαν περισσότερα από 2.000 σπαράγματα τοιχογραφιών με ναυτικές σκηνές, σκηνές κυνηγιού, κυριών της αυλής σε πομπή, αρχιτεκτονικών μελών κ.ά.), αλλά και βοηθητικά διαμερίσματα στο πλάι. Στοιχεία όπως ο μνημειώδης χαρακτήρας και η μοναδική αρχιτεκτονική μορφή του συγκροτήματος, καθώς και οι εξαιρετικής ποιότητας τοιχογραφίες, είναι συμβατά με τη χρήση του ως του ανακτόρου του ηγεμόνα», σημειώνει ο κ. Κοσμόπουλος.
ΔΙΑΙΡΕΜΕΝΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑ
Μπροστά μας ο μαγνήτης της μεσσηνιακής γης και θάλασσας. «Στη μέση του χειμώνα, στην Αμερική, κλείνω τα μάτια και βλέπω αυτό το τοπίο», λέει ο διαπρεπής καθηγητής. Οι γύρω λόφοι, μια ήρεμη αρμονία από γραμμές και χρώμα, βαθυπράσινο και ασημοπράσινο, που χαμηλώνει και βυθίζεται μέσα στο ατέλειωτο πέλαγο. «Υπήρχε οπτική επαφή με τα ανάκτορα του Νέστορα. Για μεγάλο μέρος της μυκηναϊκής περιόδου φαίνεται ότι ήταν αντίπαλοι, αλλά έβλεπαν ο ένας τον άλλο». Η Ίκλαινα ήταν ανεξάρτητο κρατίδιο, όπως επιβεβαιώνει ο εντοπισμός της αρχαιότερης πινακίδας Γραμμικής Β (1300 με 1350 π.Χ.), άριστο δείγμα της μυκηναϊκής γραφειοκρατίας, η οποία είναι 100 με 150 χρόνια πρωιμότερη από εκείνες που βρέθηκαν στο Ανάκτορο του Νέστορα (1200 π.Χ.). «Η υπόθεση εργασίας μας είναι ότι για το μεγαλύτερο μέρος της μυκηναϊκής περιόδου η Μεσσηνία ήταν διαιρεμένη σε ανεξάρτητα κρατίδια – ένα από αυτά ήταν η Ίκλαινα και ένα άλλο το Ανάκτορο του Νέστορα. Γύρω στο 1250 π.Χ., ο ηγεμόνας του Ανακτόρου του Νέστορα άρχισε να καταλαμβάνει τα γειτονικά κρατίδια, δημιουργώντας το μυκηναϊκό κράτος της Πύλου. Δεκαέξι κρατίδια (εννέα στο δυτικό τμήμα του βασιλείου και επτά στο ανατολικό) μετατρέπονται σε επαρχίες που βασιλείου –αναφέρονται στις πινακίδες Γραμμικής Β από το Ανάκτορο του Νέστορα–, όμως διατηρώντας μέρος της αυτονομίας τους. Καθώς η κάθε επαρχία είχε τη δική της πρωτεύουσα, κυβέρνηση και διοικητικό κέντρο, αλλά όλες υπάγονταν στην κεντρική εξουσία του Ανακτόρου, φαίνεται ότι έχουμε την πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση δύο επιπέδων διακυβέρνησης στον δυτικό πολιτισμό. Αυτό υποδηλώνουν τα στοιχεία που έρχονται στο φως στην Ίκλαινα, τη μόνη μυκηναϊκή πρωτεύουσα που ανασκάπτεται συστηματικά. Φαίνεται ότι οι νέοι κυρίαρχοι της θέσης, με τη βίαιη κατάληψή της και την καταστροφή μνημειωδών κτιρίων, εξαφάνισαν όλα τα σημάδια της προηγούμενης πολιτικής εξουσίας και υποβίβασαν την Ίκλαινα σε βιοτεχνικό κέντρο.
Εργαστήρια και αποθήκες εξακολούθησαν να χρησιμοποιούνται για 50 ακόμη χρόνια και εγκαταλείφθηκαν με την καταστροφή του κράτους της Πύλου, γύρω στο 1200 π.Χ.».
Η Ίκλαινα ήταν ένα τόσο ακτινοβόλο μυκηναϊκό κέντρο, που η μνήμη της φαίνεται ότι επιζεί τουλάχιστον για τέσσερις αιώνες μετά την εγκατάλειψή της και αναφέρεται από τον Όμηρο στην Ιλιάδα. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι ταυτίζεται με το ομηρικό Αιπύ, μία από τις εννέα πόλεις του Νέστορα στη ραψωδία Β της Ιλιάδας, οι οποίες, όπως μυθολογείται, έστειλαν πλοία στον Τρωικό πόλεμο. «Μέχρι τον Όμηρο είχε επιβιώσει η μνήμη του κραταιού Ανακτόρου του Νέστορα και των κρατιδίων του, των εννέα στη δυτική και των επτά στην ανατολική επαρχία», αναφέρει ο κ. Κοσμόπουλος.
«Πιστεύω ότι η διατήρηση της ανάμνησης του μεγαλειώδους βασιλείου της Πύλου στους τοπικούς πληθυσμούς κατέστη δυνατή μέσω διαδικασιών κοινωνικής μνήμης. Κτίρια που δεν καλύπτονται ποτέ λειτουργούν ως τόποι μνήμης και, σε συνδυασμό με την προφορική παράδοση, συμβάλλουν στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης». Η πόλη της αρχαίας Ίκλαινας, που υπολογίζεται ότι αριθμούσε 5.000 με 6.000 κατοίκους, καταλαμβάνει μεγάλη έκταση. Όμως, ό,τι έχει αποκαλυφθεί, ιχνογραφεί τη γέννηση, την εξέλιξη και τη βίαιη καταστροφή της, και μαζί τους άφθαρτους μηχανισμούς ανάπτυξης των ανθρώπινων κοινωνιών. Πίσω μας κείτονται στοιβαγμένοι περισσότεροι από 130 κυκλώπειοι λίθοι, οι οποίοι θα τοποθετηθούν στη θέση τους κατά την αναστήλωση της πόλης. «Όταν ολοκληρωθεί η αναστήλωση με ό,τι υλικά έχουν βρεθεί στον χώρο, θα δημιουργηθούν και δύο διαδρομές, μία μέσα από την περίφραξη, που θα ακολουθεί την πορεία της κυκλοφορίας του αρχαίου οικισμού, και μία υπερυψωμένη έξω από αυτόν, ώστε οι επισκέπτες να μπορούν να δουν τον χώρο και όταν αυτός είναι κλειστός. Με μια εφαρμογή στο κινητό θα στοχεύουν σε σημεία της αναστηλωμένης πόλης και θα ταξιδεύουν στον χρόνο». Η θέση ερευνήθηκε για πρώτη φορά από τον Σπύρο Μαρινάτο κατά τη διάρκεια τετραήμερης ανασκαφής το 1955, αλλά ξεχάστηκε μέχρι τη δεκαετία του 1990, όταν ο Γ. Κορρές την ενέταξε στον κατάλογο παλαιών σημαντικών ανασκαφών του Μαρινάτου.
Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΑΛΥΣΙΔΑ
Η ομάδα των δεκάδων αρχαιολόγων, ειδικών επιστημόνων, βοηθών αρχαιολόγων, φοιτητών και Ικλαινιωτών εργατών, που δουλεύει μπροστά μας με άκρα προσοχή και επαγγελματισμό μέσα και έξω από τα επτά ενεργά σκάμματα στην περιοχή των οικιών και των εργαστηρίων της προϊστορικής πόλης, αποκαλύπτει το μάκρος του χρόνου, το μέγεθος του μόχθου, το βάθος της γνώσης, την πολυεπίπεδη επιστημονική συνέργεια που απαιτούνται για να ανασυντεθεί με απόλυτη ακρίβεια το κομμάτι αυτό του παρελθόντος. Πάνω σε δεκαπέντε στρέμματα γης αναπτύσσεται μια άρτια οργανωμένη, υποδειγματική ανασκαφή, με όλους τους κρίκους της ερευνητικής αλυσίδας. Πριν προσεγγίσουμε το πολύχρωμο μελίσσι στα σκάμματα, περνάμε από τη μηχανή επίπλευσης, την οποία χειρίζεται σε μια σκιερή γωνιά ο βοτανολόγος Σίμος Γκινούδης. Νερό σε συνεχή ροή ξεπλένει το χώμα που συλλέγεται συστηματικά από τα σκάμματα, «αφήνοντας να επιπλέουν στην επιφάνεια σπόροι, βοτανικά κατάλοιπα, απανθρακωμένα οργανικά στοιχεία. Θα συλλεγούν και με τους κωδικούς τους θα οδεύσουν για ραδιοχρονολόγηση και μελέτη κάτω από το μικροσκόπιο», εξηγεί ο κ. Γκινούδης. «Αλλά και το εναπομείναν μείγμα από λάσπη και πετραδάκια συλλέγεται και μεταφέρεται στο εργαστήριο που λειτουργεί στην Πύλο για τον εντοπισμό μικροαντικειμένων», αναφέρει ο κ. Κοσμόπουλος. «Έχουμε βρει μικροσκοπική αιχμή δόρατος, σπονδυλάκια αργαλειού, κ.ά. Ένας καθηγητής μού έλεγε ότι η ανασκαφή είναι σαν βιβλίο. Κάθε σελίδα που διαβάζεις τη σκίζεις και την πετάς. Πρέπει να κρατήσεις τα κατά το δυνατόν περισσότερα στοιχεία, αλλιώς χάνονται».
Ο ήλιος ψηλώνει, όμως όλοι, οι 45 από τους συνολικά 60 συμμετέχοντες στο αρχαιολογικό πρόγραμμα της Ίκλαινας (οι υπόλοιποι 15 απασχολούνται στο Εργαστήριο στην Πύλο, που επιβλέπει η σύζυγος του κ. Κοσμόπουλου, ζωοαρχαιολόγος δρ Ντέμπορα Ρουσίλο), δουλεύουν μεθοδικά μέσα στα χώματα.
Φοιτητές του Πανεπιστημίου του Μιζούρι και άλλων αμερικανικών και καναδικών πανεπιστημίων, Έλληνες, Ελληνοαμερικανοί και Αμερικανοί αρχαιολόγοι και ειδικοί επιστήμονες σκάβουν, μετρούν, καταγράφουν. Ο Ματ Στερν, ψηφιακός σχεδιαστής, κατασκευάζει την τρισδιάστατη αποτύπωση της ανασκαφής με τη χρήση 3.000 φωτογραφιών και χειρίζεται τους γεωδαιτικούς σταθμούς που εντοπίζουν με μεγάλη ακρίβεια τις συντεταγμένες της θέσης των ευρημάτων.
Drones αποτυπώνουν από αέρος το κάθε σκάμμα ξεχωριστά και όλα τα σκάμματα μαζί, ώστε να έχει όλο το επιστημονικό προσωπικό άμεση πρόσβαση στην πληροφορία την ίδια μέρα, όπως λέει η αρχαιολόγος Μαίρη Τσουλάκου από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, που θυσίασε την άδειά της, όπως και η αρχαιολόγος Ηρώ Βαλσαμάκη, για να συμμετάσχει στην ανασκαφή. Οι αρχαιολόγοι Σταυρούλα Δρακοπούλου και Τζένιφερ Γκλόμπιους είναι επιφορτισμένες με την επιτήρηση των τομέων. Η καθηγήτρια αρχαιολογίας Ελίζαμπεθ Φίσερ και η νεαρή Ελληνοαμερικανίδα αρχαιολόγος Πωλίνα Μάκκου, όπως και οι άλλοι αρχαιολόγοι υπεύθυνοι των σκαμμάτων, δεν κρατούν πλέον χειρόγραφα ημερολόγια, αλλά καταγράφουν τα πάντα σε τάμπλετ και καταχωρίζουν άμεσα όλα τα στοιχεία και τα ευρήματα στη βάση δεδομένων. Από τους δύο αρχιτέκτονες της ανασκαφής, ο Στίβεν Κλαρκ μελετά τις τομές και ο Μάικ Νέλσον διενεργεί τη γενική αρχιτεκτονική μελέτη. Ο επιστάτης ανασκαφής Γιάννης Κυριακόπουλος έχει όλη τη φροντίδα του χώρου.
Πλησιάζει 1.30 μ.μ. και οι εργασίες σταματούν. Οι φοιτητές θα ξεκουραστούν στο ξενοδοχείο ή θα πάνε για μπάνιο στη Βοϊδοκοιλιά ή στη Φοινικούντα – τις Κυριακές θα επισκεφθούν αρχαιολογικούς χώρους. Το απόγευμα θα παρακολουθήσουν το δίωρο μάθημα που παραδίδουν καθημερινά ο κ. Κοσμόπουλος –ο οποίος έχει βραβευτεί επανειλημμένα για τον εξαίρετο τρόπο διδασκαλίας του σε Καναδά και ΗΠΑ– και άλλοι ειδικοί. Ο διακεκριμένος αρχαιολόγος, μέλος τεσσάρων Ακαδημιών και ιδρυτής δύο σπουδαίων Κέντρων Ελληνικού Πολιτισμού, στη Μανιτόμπα του Καναδά και στο Μιζούρι των ΗΠΑ, οργανωτής προγραμμάτων σπουδών στην Ελλάδα για ξένους φοιτητές, έχει πάθος με την Ελλάδα και τους νέους. Μυεί τον καθένα φοιτητή ξεχωριστά στη μαγεία των ελληνικών πραγμάτων. «Κι έτσι δένονται με τον τόπο, τον ερωτεύονται και, όταν αποχωρούν, ομολογούν ότι νιώθουν homesick, επιλέγουν μια λέξη που χρησιμοποιεί κάποιος για την πατρίδα του. Είναι οι αυριανοί φιλέλληνες».
ΣΤΗΝ ΑΠΟΘΗΚΗ-ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ
Μαζί με τα συλλεγέντα δείγματα και ευρήματα φτάνουμε στην πολύ καλά οργανωμένη αποθήκη-εργαστήριο, που στεγάζεται σε παραχωρηθέντα από τον Δήμο Πύλου-Νέστορος χώρο, στην Πύλο. Τις συστάσεις με το επιστημονικό προσωπικό κάνει η δρ Ντέμπορα Ρουσίλο. Η Λέτη Σαρντόν πλένει και καταλογογραφεί ό,τι μπαίνει στην αποθήκη. Φοιτητές χωρίζουν τα όστρακα σε κατηγορίες, ανάλογα με τον τύπο, το χρώμα, τον πηλό, το πάχος, και προσπαθούν να βρουν συνδέσεις. «Το υλικό είναι τεράστιο, μισό τόνο κεραμικής περισυλλέγουμε κάθε χρόνο», λέει η κ. Ρουσίλο. Η κεραμολόγος Τζοάν Γκουλίτσιο αναγνωρίζει τα όστρακα και τα χρονολογεί, τους δίνει κωδικό, τα εισάγει με την περιγραφή τους στη βάση δεδομένων. Τα πακετάρει σε ομάδες με ταμπελίτσες και τα αρχειοθετεί. Η Μαράια Λίστον μελετά ανθρώπινους σκελετούς ή τα υπολείμματά τους.
Η συντηρήτρια Στεφανία Βελδεμίρη καθαρίζει τα κομμάτια που ταιριάζουν και τα κολλάει, ανασυνθέτοντας το μέρος ή το όλον του αντικειμένου. Δουλεύει με κινήσεις ανάλαφρες, προσεκτικές. Συντηρημένο από την ίδια σπάραγμα τοιχογραφίας με καραβάκι έγινε γραμματόσημο όταν η Ελλάδα ανέλαβε την προεδρία της ΕΕ. Ο Γιάννης Νάκας, με διδακτορικό στην ενάλια αρχαιολογία και ειδικός στο αρχαιολογικό σχέδιο, αποτυπώνει με μολύβι πάνω σ’ ένα φύλλο χαρτί την αποκατεστημένη πλευρά και την τομή σημαντικών ευρημάτων. Τα σχέδια στη συνέχεια θα ψηφιοποιηθούν και θα εισαχθούν με τον κωδικό τους στη βάση δεδομένων. «Βοηθάει πολύ τους κεραμολόγους στην τυπολογία και τη χρονολόγηση», λέει. Παράλληλα, μυεί τους φοιτητές στο αρχαιολογικό σχέδιο. Ο Γιώργος Βδοκάκης φωτογραφίζει τα ευρήματα μετά τη συντήρηση και τον σχεδιασμό τους, αποτυπώνοντας με απόλυτη ακρίβεια τις λεπτομέρειες και τα χρώματα. Η Αλεξάνδρα Κατεβαίνη οργανώνει τη βάση δεδομένων. Ο κεραμολόγος Πατ Τόμσον ελέγχει αν όλα τα δεδομένα που έχουν καταγραφεί είναι σωστά.
«Είμαστε πολύ δεμένη ομάδα. Και η δυνατή αγάπη για τη δουλειά επεκτείνεται μετά και στους άλλους τομείς της ζωής μας», λέει η κ. Βελδεμίρη. «Ανασκαφή και εργαστήριο λειτουργούν ρολόι. Χαιρόμαστε να δουλεύουμε εδώ», λέει ο κ. Νάκας. Ο Μιχάλης Κοσμόπουλος, πολυπράγμων, δυναμικός, καινοτόμος, ταχύς, οικείος, διευθύνει με συγκινητική πραότητα και ευγένεια το πολυεπίπεδο ερευνητικό και εκπαιδευτικό έργο. Φροντίζει αθόρυβα όχι μόνο όλοι να δουλεύουν στο μέγιστο των δυνατοτήτων τους, αλλά και να περνούν καλά. Να είναι χορτάτοι χειρώνακτες μιας ακόμη ημέρας δημιουργίας.
→ Info
Η ανασκαφή διενεργείται υπό την αιγίδα της Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών και με την άδεια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας. Χρηματοδοτείται από το Πανεπιστήμιο Μιζούρι-Σεντ Λούις, το Εθνικό Ίδρυμα Επιστημών των ΗΠΑ και το Ινστιτούτο Προϊστορίας του Αιγαίου.
Η προστασία και η συντήρηση του χώρου χρηματοδοτούνται από το Ίδρυμα Καπετάν Βασίλη και Κάρμεν Κωνσταντακόπουλου.
→ ΠΡΟΣΕΧΩΣ
Η αναστήλωση της μυκηναϊκής πόλης, το Διαδραστικό Κέντρο για την ανασκαφή στο παλαιό Δημοτικό Σχολείο της Ίκλαινας, που τώρα ανακαινίζεται χάρη στην πρωτοβουλία των κατοίκων του ιστορικού και φιλόξενου χωριού, και η κατασκευή του δρόμου που οδηγεί στην ανασκαφή, που εγκρίθηκε πρόσφατα από την Περιφέρεια Πελοποννήσου, αποτελούν ένα τρίπτυχο που παύει να είναι μόνο στα χαρτιά.
