Ο Ναύαρχος Henri de Rigny, πίνακας του Guillaume-François-Gabriel Lépaulle
O Marie Henri Daniel Gaulthier de Rigny, γνωστότερος στην ελληνική ιστορία ως Ναύαρχος de Rigny, γεννήθηκε στις 2 Φεβρουαρίου 1782 στην πόλη Toul της περιοχής Meurthe της Γαλλίας. Ο πατέρας του, σύμφωνα με γαλλική βιογραφία, ονομαζόταν «Jean François Gautier de Rigni», ήταν στρατιωτικός και Ιππότης του Βασιλικού και Στρατιωτικού Τάγματος του Αγίου Λουδοβίκου. Ο Henry de Rigny τον έχασε στα δέκα του χρόνια. Η μητέρα του ονομαζόταν Perpétue Louis. Η οικογένειά του ήταν συντηρητικών φρονημάτων και βασιλόφρων, πράγμα που την ανάγκασε μετά τη Γαλλική Επανάσταση να εγκαταλείψει τη Γαλλία, αφήνοντας τον νεαρό de Rigny στη θεία του μαζί με τα υπόλοιπα αδέλφια του.
Ο de Rigny, αφού τελείωσε τις σπουδές του στη ναυτική ακαδημία του Brest, εισήχθη στο γαλλικό ναυτικό ως δόκιμος στη φρεγάτα «Embuscade» το 1798. Στη συνέχεια, εξελίχθηκε σε Υπαξιωματικό και τοποθετήθηκε στη φρεγάτα «La Bravoure» και ακολούθως στην «Le Muiron». Συμμετείχε σε πολλές επιχειρήσεις εναντίον του Αγγλικού στόλου και σε αποστολές στις γαλλικές Antilles. Το 1803 ήταν πλέον Ανθυποπλοίαρχος, και χρίσθηκε κυβερνήτης μιας κορβέτας. Το 1806 και το 1807 υπηρέτησε στη ναυτική φρουρά, η οποία είχε τεθεί υπό την αιγίδα του στρατού ξηράς. Πολέμησε στις εκστρατείες στην Πρωσία, στην Πολωνία, στις μάχες της Iena και του Pultusk, καθώς και στις πολιορκίες του Stralsund και του Graudentz, όπου τραυματίσθηκε.
Ο Henri de Rigny έλαβε μέρος και στην εκστρατεία στην Ισπανία το 1808, και συμμετείχε σε μάχες στη Rio-Secco και στη Sommo-Sierra, όπου τραυματίσθηκε και πάλι. Πολέμησε επίσης στο Wagram το 1809, με τον βαθμό του Υποπλοιάρχου. Το 1811 προήχθη σε Αντιπλοίαρχο, και το 1816 σε πλοίαρχο. Τον Μάιο του 1822 κλήθηκε να διοικήσει τις ναυτικές δυνάμεις της Γαλλίας στην Ανατολή. Την εποχή αυτή εκτέλεσε πολλές αποστολές κατά της πειρατείας Ελλήνων και Τούρκων στη Μεσόγειο και κατάφερε να διασφαλίσει ασφαλή ναυσιπλοΐα. Το κουράγιο του και τα προσόντα του, εκτιμήθηκαν και προήθχη στον βαθμό του Υποναυάρχου το 1825.
Στο διάστημα της ναυτικής παρουσίας του στην Ανατολή παρακολουθούσε από κοντά τις συγκρούσεις μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, και τα φιλελληνικά του συναισθήματα τον οδήγησαν πολλές φορές να ασκεί τον ρόλο του διαμεσολαβητή μεταξύ των Ελλήνων και των Τούρκων.
Στη μάχη των Μύλων για παράδειγμα, σύμφωνα με τα Πρακτικά της ελληνικής Γερουσίας και τον Ρήγα Παλαμήδη, ο Υψηλάντης έλαβε από τον de Rigny (που ήταν παρών στον κόλπο των Μύλων), συμβουλές και τρόφιμα που τον βοήθησαν να επιτύχει στον στόχο του. Μάλιστα ο Ναύαρχος de Rigny υποδέχθηκε στο πλοίο του και περιέθαλψε τον τραυματισμένο Στρατηγό Μακρυγιάννη. Επιπλέον, μετά την αποτυχημένη εκστρατεία της Καρύστου το 1826 και την πυρπόληση χωριών της περιοχής από τους Τούρκους, ο de Rigny διέσωσε έναν μεγάλο αριθμό Ελλήνων που προσπαθούσαν να διαφύγουν.
Λιθογραφία του 19ου αιώνα. Παρουσιάζει τον Γάλλο Ναύαρχο de Rigny (συλλογή ΕΕΦ)
Κορυφαία περίπτωση, αποτελεί η παρέμβασή του για την απελευθέρωση Ελλήνων και Φιλελλήνων αιχμαλώτων μετά την αποτυχημένη μάχη του Χαϊδαρίου, αλλά και για την ασφαλή απομάκρυνση και συνθηκολόγηση της Φρουράς της Αθήνας που πολιορκείτο στην Ακρόπολη, χωρίς ελπίδα σωτηρίας, τον Ιούνιο του 1827. Η αλληλογραφία της Φρουράς με τον Ναύαρχο, που έχει δημοσιευθεί στη Γενική Εφημερίδα του Αυγούστου 1827, μαρτυρεί τις άοκνες προσπάθειές του για να εγγυηθεί την ασφάλεια των εξερχομένων του φρουρίου, πολεμιστών και του αμάχου πληθυσμού. Το Τακτικό Σώμα, μάλιστα, όπως γράφει ο Χρήστος Βυζάντιος, επιβιβάσθηκε στο δίκροτο του Ναυάρχου de Rigny, που είχε όλο το προηγούμενο διάστημα αναλάβει τη διαμεσολάβηση με τον Κιουταχή. Εκεί το Τακτικό Σώμα «έλαβε μεγάλη περιποίηση» μετά από την ταλαιπωρία που είχε υποστεί, ενώ οι υπόλοιποι πολεμιστές της φρουράς επιβιβάστηκαν σε άλλα γαλλικά πλοία.
Ο de Rigny επίσης ανέλαβε πολλές φορές πρωτοβουλίες για τη διανομή βοήθειας σε τρόφιμα προς ανακούφιση του στρατού, αλλά και του φτωχού ελληνικού πληθυσμού. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνεται και από την αλληλογραφία του Καποδίστρια με τους τρεις Ναυάρχους των συμμαχικών δυνάμεων.
Η μεγάλη στιγμή στην καριέρα του Ναυάρχου de Rigny, ήταν η συμμετοχή του τον Οκτώβριο του 1827 στην Ναυμαχία στο Ναβαρίνο. Ο de Rigny ήταν κυβερνήτης της ναυαρχίδας του γαλλικού στόλου (της φρεγάτας «La Sirène»). Ο Γαλλικός στόλος συνεργάσθηκε με αγγλικές και ρωσικές δυνάμεις. Οι Τρεις Δυνάμεις κλήθηκαν να επιβάλουν στους εμπόλεμους Έλληνες και Τουρκοαιγυπτίους τις αποφάσεις της Συνθήκης του Λονδίνου του Ιουνίου 1827 (Συνθήκη Ειρηνεύσεως της Ελλάδος), η οποία ζητούσε να σταματήσουν οι εχθροπραξίες και να ξεκινήσουν συνομιλίες για ειρήνευση, ενώ παράλληλα επέτρεπε την ίδρυση ελληνικού κράτους υπό την επικυριαρχία του Σουλτάνου. Η συνθήκη περιείχε ένα πολύ σημαντικό άρθρο, σύμφωνα με το οποίο η χώρα που δεν θα δεχόταν τους όρους θα εξαναγκαζόταν με τη βία από τις Μεγάλες Δυνάμεις να συνθηκολογήσει. Όπως ήταν αναμενόμενο, η ελληνική πλευρά δέχθηκε με προθυμία την πρόταση των τριών συμμάχων, ενώ η Τουρκία δεν δέχθηκε τη Συνθήκη.
Λιθογραφία του 19ου αιώνα. Παρουσιάζει τον Γάλλο Ναύαρχο de Rigny (συλλογή ΕΕΦ)
Ο Ιμπραήμ είχε άλλα σχέδια, και συνέχιζε με αμείωτη ένταση τις πολεμικές επιχειρήσεις του στην Πελοπόννησο, στην στεριά και την θάλασσα, και την σταδιακή μεταφορά του ελληνικού πληθυσμού στην Αφρική. Να σημειώσουμε εδώ, ότι οι σύμμαχοι είχαν ζητήσει από τον Ελληνικό στόλο, που διοικούσε ο Cochrane, να αποσυρθεί στο Αιγαίο. Είχε μείνει όμως ο Hastings στον Κορινθιακό, ο οποίος μετά τη μάχη της Αγκάλης (Ιτέα), εξουδετέρωσε τον τουρκικό στόλο, με αποτέλεσμα να υποχρεώσει τον Ιμπραήμ να οργανώσει επιχειρήσεις στην περιοχή. Με την στάση του αυτή, έδωσε στον συμμαχικό στόλο το πρόσχημα που χρειαζόταν και να επιτύχει μία οριστική λύση.
Ο Τουρκοαιγυπτιακός στόλος ήταν σημαντικός και σε αριθμό πλοίων και σε δύναμη πυρός. Όμως τα πληρώματά του υστερούσαν σε ικανότητες, και δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τον συμμαχικό στόλο σε ανοικτή θάλασσα. Έτσι ο Ιμπραήμ επέλεξε να στήσει μία παγίδα στον συμμαχικό στόλο στο Ναβαρίνο, όπου θα μπορούσε να συγκεντρώσει την ισχύ των κανονιών των πλοίων του και αυτήν των κανονιών των οχυρών, και να έχει μεγάλες πιθανότητες επιτυχίας.
Οι στόλοι των τριών δυνάμεων εισήλθαν στον κόλπο του Ναβαρίνου και αγκυροβόλησαν, με στόχο να εφαρμόσουν την Συνθήκη. Δηλαδή είτε να πείσουν τον Ιμπραήμ να αποχωρήσει (πράγμα αδύνατον), είτε να καταστρέψουν τον στόλο του, και άρα την δυνατότητά του να ανεφοδιάζεται.
Ο Τουρκοαιγυπτιακός στόλος είχε προλάβει να προσορμιστεί στη λιμνοθάλασσα και είχε σχηματίσει ένα ημικύκλιο. Παρά τις προειδοποιήσεις του Άγγλου και του Γάλλου Ναυάρχου, ο Ιμπραήμ δεν συμμορφώθηκε και άνοιξε πυρ κατά αγγλικής λέμβου. Ακολούθησε η ναυμαχία, στις 8/20 Οκτωβρίου 1827, στην οποία ο στόλος του Ιμπραήμ καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς από τον στόλο των τριών δυνάμεων. Ο Τουρκικός στόλος αποτελείτο από 89 σκάφη και 41 μεταγωγικά, ενώ τα πλοία των συμμάχων δεν ξεπερνούσαν τα 30. Ο απολογισμός της ναυμαχίας δημοσιεύθηκε στη εφημερίδα «Γενική Εφημερίς της Ελλάδος», την 19η Οκτωβρίου 1827.
Η ναυμαχία στο Ναβαρίνο, πίνακας Γάλλου ζωγράφου. Φέρει υπογραφή και ημερομηνία «Huet 1828» (συλλογή ΕΕΦ).
Η ευρωπαϊκή και αμερικανική κοινή γνώμη δέχθηκε με ενθουσιασμό το αποτέλεσμα της ναυμαχίας, καθώς θεωρήθηκε ως νίκη ενός λαού που επί έξι χρόνια έχυνε το αίμα του για την ελευθερία του, χωρίς την πλήρη υποστήριξη που θα όφειλε να του παρέχει ο πολιτισμένος κόσμος. Η Ναυμαχία του Ναβαρίνου, έσωσε την Ελληνική Επανάσταση από την κατάρρευση και αποτέλεσε ένα αποφασιστικό βήμα για να εξασφαλισθεί λίγο αργότερα η ελληνική ανεξαρτησία.
Ο ρόλος των γαλλικών δυνάμεων και του Ναυάρχου de Rigny, ήταν καθοριστικός. Αξίζει να υπογραμμισθεί, ότι η νίκη αυτή ήταν σημαντική και για την Γαλλία, η οποία είχε πολύ καιρό να σημειώσει επιτυχία σε ναυμαχία. Ο Ναύαρχος de Rigny, είχε κατορθώσει να οργανώσει τον Γαλλικό στόλο και να τον καταστήσει εκ νέου αξιόμαχο και ισότιμο με αυτόν των άλλων μεγάλων δυνάμεων.
Αξίζει τέλος να υπενθυμισθεί, ότι η Ναυμαχία του Ναβαρίνου, ήταν η τελευταία σημαντική ναυμαχία στην ιστορία που διεξήχθη εξ ολοκλήρου με ιστιοφόρα σκάφη.
Η λαμπρή αυτή νίκη είχε ως αποτέλεσμα να τιμηθεί ο de Rigny στη Γαλλία με τον βαθμό του Αντιναυάρχου, τον τίτλο του κόμη και το λειτούργημα του ναυτικού διοικητού της Toulon.
Μετά τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου, ο Ιμπραήμ βρέθηκε σε δυσχερέστατη θέση: τον Αύγουστο 1828 υπεγράφη συμφωνία μεταξύ του ηγεμόνα της Αιγύπτου Μωχάμεντ Άλη και του Ναυάρχου Κόδριγκτον. Η συμφωνία προέβλεπε να εγκαταλείψει ο τουρκο-αιγυπτιακός στρατός την Πελοπόννησο και να επιστρέψει στην Αίγυπτο. Ο Ιμπραήμ αρνείτο συστηματικά να τηρήσει τη συμφωνία, με αποτέλεσμα οι Γάλλοι να δημιουργήσουν την περίφημη εκστρατευτική αποστολή στον Μοριά (Expédition de Morée) με 15.000 στρατιώτες, για την εκκαθάριση του τόπου από τα τουρκοαιγυπτιακά στρατεύματα. Με σύντομες πολεμικές επιχειρήσεις των γαλλικών στρατευμάτων, υποστηριζόμενες ναυτικά από τον στόλο του de Rigny, καταλήφθηκαν κατά σειρά το κάστρο του Ναβαρίνου (6 Οκτωβρίου 1828), της Μεθώνης (7 Οκτωβρίου 1828), της Κορώνης (9 Οκτωβρίου 1828) και βεβαίως το κάστρο του Μοριά κοντά στο Ρίο της Πάτρας (30 Οκτωβρίου 1828). Σε όλες αυτές τις επιχειρήσεις, που θεμελίωσαν την ελευθερία της Ελλάδας, ο ρόλος του de Rigny ήταν καθοριστικός.
Συνάντηση του Στρατάρχη Maison με τον Ιμπραήμ Πασά στο Ναβαρίνο τον Σεπτέμβριο του 1828. Πίνακας του Jean-Charles Langlois
Ο Γάλλος Ναύαρχος de Rigny είχε έρθει ο ίδιος σε προσωπική συμφωνία με τον Ιμπραήμ για τη διαδικασία αποχώρησης και επιβίβασης των τουρκοαιγυπτιακών στρατευμάτων, όπως φαίνεται από διακανονισμό μεταξύ τους που δημοσιεύεται στην εφημερίδα L’Abeille Grecque, με ημερομηνία 7 Σεπτεμβρίου 1828. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Γαλλικό εκστρατευτικό σώμα, είχε απαγορεύσει ρητά την αποχώρηση Ελληνικού πληθυσμού μαζί με τους Τουρκοαιγυπτίους, χωρίς να δέχεται καμία εξαίρεση και για κανένα λόγο.
Η ΕΕΦ έχει στη συλλογή της σημαντική ιδιόχειρη επιστολή που στέλνει ο Ναύαρχος de Rigny προς την Madame de Rigny στο Παρίσι με ημερομηνία “Την 14η (Οκτωβρίου 1828) εν Ναυαρίνω”. Δυστυχώς η ανάγνωση και μετάφραση της επιστολής δεν έχει γίνει δυνατή μέχρι τώρα, λόγω του εξαιρετικά δυσανάγνωστου γραφικού χαρακτήρα του συγγραφέα. Ωστόσο από λέξεις και τμήματα φράσεων, που μπορέσαμε να εντοπίσουμε και να μεταφράσουμε, μπορούμε με σιγουριά να πούμε ότι στις τρεις πυκνογραμμένες σελίδες της επιστολής, ο Δεριγνύ αναφέρεται σε προσωπικά ζητήματα αλλά κυρίως στην πορεία των επιχειρήσεων εκκαθάρισης: “… μόλις είδα την έξοδο (των στρατευμάτων του Ιμπραήμ) προς την Αίγυπτο, μία πλήρης εγκατάλειψη …”.
Η επιστολή μεταφέρθηκε με γαλλικό πολεμικό πλοίο στη Μασσαλία, όπου και απολυμάνθηκε, και στη συνέχεια με ταχυδρομική άμαξα στο Παρίσι όπου έφθασε τη 16η Νοεμβρίου 1828.
Ιδιόχειρη επιστολή που στέλνει ο Ναύαρχος de Rigny προς την Madame de Rigny στο Παρίσι με ημερομηνία “Την 14η (Οκτωβρίου 1828) εν Ναυαρίνω” (συλλογή ΕΕΦ).
Λίγο καιρό αργότερα, ο de Rigny επέστρεψε στη Γαλλία, συνοδεύοντας τα γαλλικά στρατεύματα του Στρατάρχη Maison.
Το 1829, ο Ναύαρχος de Rigny ζήτησε να ονομασθεί Υπουργός των Ναυτικών, αλλά τελικά αρνήθηκε να αναλάβει τα καθήκοντά του, και μετά από αίτημά του, χρίσθηκε εκ νέου διοικητής των γαλλικών ναυτικών δυνάμεων της Ανατολής, θέση που κράτησε μέχρι το 1830, όταν λόγοι υγείας τον υποχρέωσαν να επιστρέψει και πάλι στην Τoulon.
Το 1830, και μετά την Ιουλιανή Επανάσταση, διορίσθηκε Υπουργός των Ναυτικών για ένα μικρό διάστημα, και έπειτα εκ νέου τον Μάρτιο του 1831. Το ίδιο έτος εκλέχθηκε βουλευτής, και παρέμεινε υπουργός. Κατά την θητεία του αγωνίσθηκε για τη διευθέτηση ζητημάτων που σχετίζονταν με τις προαγωγές των αξιωματικών, αλλά και την προστασία των γαλλικών συμφερόντων στις αποικίες της χώρας, μέσω νομοθετημάτων. Στις 4 Απριλίου 1834 χρίσθηκε Υπουργός Εξωτερικών, μέχρι τις 10 Νοεμβρίου. Στη συνέχεια πέρασε πάλι στο Υπουργείο Ναυτικών και παρέμεινε υπουργός μέχρι τις 4 Μαρτίου 1835. Έπειτα, παραιτήθηκε, αλλά διατήρησε τον τίτλο του Γενικού Γραμματέα των Ναυτικών.
Τον Ιούνιο του 1834 είχε εκλεγεί εκ νέου βουλευτής, ενώ τον Αύγουστο του 1835 υπηρέτησε σε γαλλική αποστολή στην Νάπολη. Με την επιστροφή του στη Γαλλία τον Οκτώβριο, ασθένησε. Πέθανε στις 6 Νοεμβρίου 1835 στο Παρίσι, σε ηλικία 53 ετών. Έναν χρόνο περίπου πριν πεθάνει παντρεύτηκε την Adèle Narcisse Defontaine με την οποία απέκτησε μία κόρη που γεννήθηκε μετά τον θάνατό του.
Στον επικήδειο λόγο προς τιμήν του, που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα Le journal des débats, υπογραμμίζονται τα φιλανθρωπικά αισθήματα του de Rigny και το ακούραστο έργο του για την καταπολέμηση της πειρατείας στο Αιγαίο, για την προστασία των ελληνικών πληθυσμών, των ξεριζωμένων από τον τόπο τους, των αιχμαλώτων, των κυνηγημένων από Τούρκους και Αιγυπτίους και κυρίως των πεινασμένων για τους οποίους ο de Rigny μεριμνούσε με χρήματα και ρουχισμό που λάμβανε από τη Γαλλία. Ιδιαίτερα η συμβολή του στην ανταλλαγή και διάσωση Ελλήνων αιχμαλώτων από τον Ιμπραήμ, αποτυπώνεται γλαφυρά και στον γαλλόφωνο Τύπο της Ελλάδας.
Στη διάρκεια της καριέρας του τιμήθηκε με το παράσημο του Μεγαλόσταυρου του Τάγματος της Λεγεώνας της Τιμής, στις 12 Αυγούστου 1832, στη Γαλλία, με το ρωσικό παράσημο του Τάγματος του Αγίου Αλεξάνδρου Νέβσκι και το αγγλικό παράσημο του Τάγματος του Λουτρού, του διοικητού του Τάγματος των Αγίων Μωρίς και Λαζάρου, της Σαβοΐας. Στην Ελλάδα τιμήθηκε με το παράσημο του Μεγαλόσταυρου του Τάγματος του Σωτήρα.
Το όνομά του φέρουν πολλοί δρόμοι της Αττικής και άλλων πόλεων της Ελλάδας.
Η οδός ΔΕΡΙΓΝΥ (de Rigny) στο κέντρο της Αθήνας.
Παράλληλα, το βουνό Rigny στην Γροιλανδία, φέρει και αυτό το όνομα του μεγάλου Γάλλου Ναυάρχου.
Ακόμη το όνομά του έχει δοθεί σε δρόμους σε πολλές πόλεις στη Γαλλία (Παρίσι, Nancy, Toul, Saint-Amand-Longpré, Arc-lès-Gray).
Μνημείο στην Πύλο, αφιερωμένο στους γενναίους Ναυάρχους και πρωτεργάτες της Ναυμαχίας του Ναβαρίνου, αναγράφει το όνομά του.
Μνημείο στην Πύλο αφιερωμένο στον Γάλλο ναύαρχο de Rigny και στους άλλους δύο ναυάρχους (Codrington και Hayden)
Ο Γάλλος Ναύαρχος, κόμης Henri de Rigny. Αναμνηστικό μετάλλιο του 1835. Η πίσω όψη παρουσιάζει την Νίκη (συλλογή ΕΕΦ).
Ο de Rigny βοήθησε σημαντικά τον αγώνα των Ελλήνων κατά το μεγαλύτερό του μέρος, και με πολλές ευκαιρίες. Ως αρχηγός του γαλλικού στόλου στη Nαυμαχία του Ναβαρίνου το όνομά του μένει ανεξίτηλο να θυμίζει την καίρια σαφώς συμβολή του στην απελευθέρωση και ανεξαρτησία της Ελλάδας.
Η Ελλάδα και οι Έλληνες τιμούν τον μεγάλο Ναύαρχο.
Επιτραπέζιο ρολόι του 19ου αιώνα, Γαλλικής κατασκευής. Παρουσιάζει τον Γάλλο Ναύαρχο de Rigny (συλλογή ΕΕΦ)
Λιθογραφία του 19ου αιώνα. Παρουσιάζει τον Γάλλο Ναύαρχο de Rigny (συλλογή ΕΕΦ)
ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Correspondance du comte J. Capodistrias, président de la Grèce, Tome 2, Genève, Paris, 1832.
- Driault Édouard – Michel Lhéritier, Histoire diplomatique de la Grèce, de 1821 à nos jours, τ. 1, Paris, Presses Universitaires de France, 1925.
- Ασπρέας Γεώργιος, Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος (1821-1912), Αθήνα, Χρήσιμα βιβλία, 1930.
- Βακαλόπουλος Απόστολος, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, Αθήνα, ΟΕΔΒ, 1971.
- Βυζάντιος Χρήστος, Ιστορία των κατά την Ελλην. Επανάστασιν εκστρατειών και μαχών και των μετά ταύτα συμβάντων, ων συμμετέσχεν ο Τακτικός Στρατός, από του 1821 μέχρι του 1833, Αθήνα, χ.ε., 1901.
- Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, τεύχη των ετών 1827 και 1828.
- Εφημερίδα Journal des Débats, 12 Νοεμβρίου
- Εφημερίδα L’Abeille Grecque, αρ. φ. 91, 17/29 Σεπτεμβρίου 1828, αρ. φ. 99, 16/28 Οκτωβρίου 1828, αρ. φ. 100, 20 Οκτωβρίου/1 Νοεμβρίου 1828.
- Ηλεκτρονική βάση απονεμηθέντων παρασήμων της Λεγεώνας της Τιμής http://www2.coulture.gouv.fr/documentation/leonore/leonore.htm, Dossier LΗ2330/67.
- Πρακτικά των συνεδριάσεων της Γερουσίας, Περίοδος Ε΄, 1858, συνεδρίαση 31/1/1857, Εν Αθήναις, Εκ του Δημοσίου Τυπογραφείου, 1858.
