Εκ. 4. Η αποθήκη του οίνου, όπου φαίνεται καθαρά η πάκτωση των πίθων στο έδαφος.
Thanos Papathanasopoulos
ΤΟ ΝΕΟ ΣΤΕΓΑΣΤΡΟ ΣΤΟ ΑΝΑΚΤΟΡΟ ΤΟΥ ΝΕΣΤΟΡΟΣ Ή
ΤΟ ΟΝΕΙΔΟΣ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΙΔΑ ΜΟΥ
Για όλους τους λαούς της υφηλίου, έτσι και για εμάς τους Έλληνες, η ανάδειξη όλων των μνημείων έχει έναν ιδιαίτερο εκπαιδευτικό ρόλο, αφού αποτελεί και μια από τους ουσιαστικές παραμέτρους της αυτογνωσίας μας.
Τελικά είναι γεγονός. To νέο στέγαστρο τοποθετήθηκε στο ανάκτορο του
μυκηναίου βασιλιά της Πύλου Νέστορος, προκαλώντας αδιανόητες και ίσως
«μη αναστρέψιμες» καταστροφές στα μυκηναϊκά οικοδομικά υπολείμματα. Το
γεγονός δεν είναι απλώς ανεπίτρεπτα καταστροφικό, αλλά αποκτά άλλου
είδους διαστάσεις, αν σκεφτεί κανείς ότι έγινε βασισμένο σε προδιαγραφές
που δόθηκαν νομότυπα, συγχρόνως όμως και παράτυπα, από υπηρεσιακούς
υπαλλήλους, ανώτερων υπηρεσιακών βαθμίδων της διοικητικής πυραμίδας της
Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, οι οποίοι, ακόμα και αν δεν γνώριζαν, εγκαίρως
και εγγράφως ενημερώθηκαν για το τί θα προκαλούσε ο προγραμματισμός
τους, και δεν σταμάτησαν τον εργολάβο αποτρέποντας την επερχόμενη
καταστροφή.
Το θέμα της αντικατάστασης του στεγάστρου που προστάτευε τα οικοδομικά υπολείμματα του ανακτορικού συγκροτήματος στον Επάνω Εγκλιανό ήταν μόνιμο αίτημα της αρμόδιας Αρχαιολογικής Εφορείας Μεσσηνίας. Η Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων (ΔΑΑΜ), η αρμόδια Κεντρική Υπηρεσία που εκ παραλλήλου με τη Διεύθυνση Αρχαιοτήτων ελέγχει τα προγράμματα των επεμβάσεων στους αρχαιολογικούς χώρους, ξεκίνησε τη διαδικασία αντικατάστασης, όταν, ως αναπληρωτής διευθυντής, εισηγήθηκα στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο προμελέτη, στην πραγματικότητα τις προδιαγραφές, για το νέο στέγαστρο στο ανακτορικό συγκρότημα στον Επάνω Εγκλιανό. Μετά την ομόφωνη έγκριση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, στις 20-07-2009, σύμφωνα με την υπηρεσιακή διαδικασία, το επόμενο βήμα ήταν η υποβολή στη ΔΑΑΜ, της οριστικής μελέτης από μελετητικό γραφείο.
Σύντομο ιστορικό των ανασκαφών στο μυκηναϊκό ανακτορικό συγκρότημα στον Επάνω Εγκλιανό.
Το 1939, στον ελαιώνα του Επάνω Εγκλιανού, κοντά στη Χώρα Τριφυλίας, επισημάνθηκαν από τους αρχαιολόγους Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη, Ακαδημαϊκό, διευθυντή της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και του Εθνικού Αρχαιολογικού μουσείου, και τον Αμερικανό καθηγητή Carl Blegen, κατά τη δοκιμαστική ανασκαφή που έκαναν, πήλινες πινακίδες με χαραγμένα σύμβολα της Γραμμικής Β Γραφής. Οι δύο αρχαιολόγοι με το εύρημα αυτό, που προϊδέαζε για σημαντικές μελλοντικές αποκαλύψεις, αποφάσισαν να σταματήσουν την ανασκαφή και να την συνεχίσουν τον επόμενο χρόνο.
Όμως, ξέσπασε ο πόλεμος και, αφού ο Κουρουνιώτης πέθανε το 1945, η ανασκαφή που αποκάλυψε το ανάκτορο του Νέστορος, ξεκίνησε το 1952 μόνον από τον Blegen. Είναι γνωστό σε όλο τον κόσμο ότι oι εκατοντάδες πινακίδες με τη Γραμμική Β Γραφή, τη πρώτη ελληνική Γραφή, αποκρυπτογραφήθηκαν (από μια σειρά σπουδαίων μελετητών, ξεκινώντας από τον αρχαιολόγο επιγραφολόγο Emmett L. Bennett, τον αρχιτέκτονα Michael Ventris, τον φιλόλογο John Chadwick και την γλωσσολόγο Alice Kober), και έτσι είχαμε πια "ειδήσεις" από τη Μυκηναϊκή Περίοδο. H εκπληκτική, όπως εξελίχτηκε, ανασκαφή αποκάλυψε το ανάκτορο του Νέστορος με τη χαρακτηριστική αρχιτεκτονική του σύνθεση και τις θαυμαστές τοιχογραφίες. (εικ. 1)
Σε επαφή με το ανάκτορο αυτό αποκαλύφθηκε από την μια πλευρά ένα προγενέστερο ανάκτορο που ο Blegen, θεώρησε ότι ήταν του Νηλέως του πατέρα του Νέστορος, και από την άλλη πλευρά δύο ανεξάρτητα οικοδομήματα, η οπλοθήκη-ιερό και η αποθήκη του οίνου, το κελάρι δηλαδή του ανακτόρου. Ήταν σαφές από τα οικοδομικά υπολείμματα και από τα κινητά ευρήματα ότι επρόκειτο για μια από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές θέσεις του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Όσον αφορά το ιστορικό και αρχαιολογικό μέγεθος της θέσης, πρέπει να αξιολογηθεί ακομα και το ότι στην ανασκαφή εντοπίστηκε, κάτω από το ανάκτορο του Νέστορος, το δάπεδο ενός τρίτου ανακτόρου, προφανώς του αρχικού επάνω στο λόφο.
Η αποθήκη του οίνου
Ο Blegen, που αναφέρθηκε αναλυτικά στην διαστάσεων 18.45Χ8.50μ. αποθήκη του οίνου, (εικ. 3-5) ήδη από την πρώτη δημοσίευση των χρονικών της ανασκαφής, τη χαρακτήρισε μοναδικό μνημείο της Μυκηναϊκής Περιόδου. Η αποθήκη διέθετε 35 πίθους, που ήταν πακτωμένοι «στέρεα και βαθιά» στο έδαφος», σε λακκοειδή ανοίγματα που εξασφάλιζαν τη σταθερότητά τους. Ο αριθμός των 35 προκύπτει από τους αρκετά φθαρμένους και ραγισμένους σε πολλά σημεία πίθους, που ο Blegen αποκάλυψε in situ, καθώς και από αυτούς που είχαν μεν εντελώς καταστραφεί, αλλά η ύπαρξή τους τεκμηριώνεται ακριβώς από αυτά τα λακκοειδή ανοίγματα πάκτωσής τους. Δεν υπάρχει δηλαδή καμία αμφιβολία ότι οι πίθοι δεν άλλαζαν θέση όσο χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα, ούτε μπορεί να θεωρηθούν κινητά ευρήματα στη σύγχρονη ανασκαφική διαδικασία και πρακτική.
Έχει σημασία να τονιστεί ότι μπροστά στο θαυμαστό αυτό εύρημα, ο Αμερικανός αρχαιολόγος σεμνά αναρωτήθηκε, αναφερόμενος στους ομηρικούς στίχους, αν ήταν από εδώ που, ύστερα από την εντολή του Νέστορος, να φέρει η οικονόμος του (Οδ. γ 391, η «κελάρισσα», κατά τον Αργύρη Εφταλιώτη) το έντεκα χρονών γλυκό κρασί για να το προσφέρει στους υπό τον Τηλέμαχο Ιθακήσιους φιλοξενούμενούς του.
Επιπλέον ο Blegen, βασισμένος στο πλήθος των θραυσμάτων των τοιχογραφιών που αποκάλυψε μέσα και γύρω από τους πίθους, υπέθεσε —καθώς μάλιστα και οι τοίχοι είχαν το κατάλληλο πάχος και θα μπορούσαν να φέρουν ξύλινες δοκούς— ότι θα υπήρχε και δεύτερος όροφος, στον οποίο ίσως διέμενε ο «επιμελητής» της αποθήκης του οίνου. Τη θέση μάλιστα του επιμελητή του κρασιού, κρίνοντας κυρίως από τα πολυάριθμα κύπελλα που βρέθηκαν σε όλη την έκταση του ανακτόρου, πάντα σύμφωνα με την υπόθεση του Blegen, θα την κατείχε κάποιος ιδιαίτερα σημαντικός αξιωματούχος στο ανακτορικό συγκρότημα.
Η προστασία και η ανάδειξη του ανακτορικού συγκροτήματος
Όταν ο Blegen ολοκλήρωσε την ανασκαφή του, κάλυψε με στέγαστρο μόνο το ανάκτορο του Νέστορος με μια κατασκευή τύπου Dexion, αλλά εξαιτίας των οικονομικών δυσκολιών, δεν μπόρεσε να περιλάβει στο στέγαστρο ούτε την οπλοθήκη-ιερό ούτε την αποθήκη του οίνου, την οποία ωστόσο κατάχωσε. Αξίζει να σημειωθεί ότι το στέγαστρο στο κεντρικό τμήμα του ανακτόρου του Νέστορος εγκαταστάθηκε υπό τις αυστηρές οδηγίες του για να περιορίσει τις όποιες περιπτώσεις φθοράς των αρχαίων· για παράδειγμα, προκειμένου να κάνει όσο το δυνατόν μικρότερες τις πυραμιδοειδούς μορφής τρύπες για τη θεμελίωση των υποστυλωμάτων, αξιοποίησε τους περισσότερο μικρόσωμους εργατοτεχνίτες του ανασκαφικού του συνεργείου για να σκάψουν με το χέρι.
Η πρόταση της ΔΑΑΜ για το νέο στέγαστρο
Μισό αιώνα μετά την εγκατάστασή του, το στέγαστρο του Blegen πάλιωσε και η ανάγκη αντικατάστασής του είχε γίνει επιτακτική. Ως προϊστάμενος του Τμήματος Μελετών, είχα την αρμοδιότητα, αν όχι την υποχρέωση, να εισηγηθώ για τις προδιαγραφές του νέου στεγάστρου. Έτσι, το Τμήμα επεξεργάστηκε πρόταση αντικατάστασης του παλαιού στεγάστρου, ώστε να εξασφαλίζεται, όπως και με το παλαιό, η πλήρης προστασία του ανακτόρου του Νέστορος, αλλά αυτή τη φορά και όλων των υπόλοιπων αναπόσπαστων τμημάτων του ανακτορικού συγκροτήματος, δηλαδή του ανακτόρου του Νηλέως, της οπλοθήκης-ιερού και της αποθήκης του οίνου, η οποία θα ήταν δυνατόν να αποκαλυφθεί, αφού το νέο στέγαστρο θα την προστάτευε. Η οικονομική στενότητα που δεν επέτρεψε την κάλυψη όλης της επιφάνειας δεν σημαίνει ότι ο Blegen διαφοροποίησε τα μνημεία που αποκάλυψε σε δύο κατηγορίες: στα προστατευτέα και στα μη προστατευτέα. Ακόμα περισσότερο, δεν απαξίωσε τα δεύτερα ως λιγότερο σημαντικά και επομένως χωρίς ιδιαίτερο λόγο ανάδειξής τους. Ασφαλώς ο Αμερικανός αρχαιολόγος, όπως απέδειξε και με το έργο του, θεωρούσε ότι, εκτός από το επιστημονικό ενδιαφέρον, τα μνημεία αποκαλύπτονται για να αναδειχτούν. Άλλωστε εκτός από τον αρχαιολογικό χώρο με τα μυκηναϊκά υπολείμματα του ανακτορικού συγκροτήματος, είναι και η ηρεμία που επιβάλλει ο φυσικός περίγυρος. Αναφέρομαι στο αλώβητο περιβάλλον, ασφαλώς ίδιου με της Μυκηναϊκής Περιόδου, που εμπνέει τους επισκέπτες στην πορεία τους και τους προϊδεάζει, ίσως, για ένα φευγαλέο — «ομηρικό μήνυμα».
Όταν η προμελέτη του Τμήματος ολοκληρώθηκε εισηγήθηκα τον σχεδιασμό αυτόν με τις αντίστοιχες προδιαγραφές στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και, μετά την ομόφωνη έγκρισή του, αναμενόταν —όπως γίνεται συνήθως— η εύρεση της χρηματοδότησης για την εκπόνηση της οριστικής μελέτης, που, μετά την υποβολή της στη ΔΑΑΜ, και την τελική έγκριση, θα μπορούσε να υλοποιηθεί.
Το νέο στέγαστρο, που θα κάλυπτε όλη την έκταση του ανακτορικού συγκροτήματος: το ανάκτορο του Νέστορος, το ανάκτορο του Νηλέως, το οπλοστάσιο-ιερό με τον κατάγραφο βωμό και την αποθήκη του οίνου που επιτέλους θα αποκαλύπτονταν, αναπτυσσόταν σε τρεις άξονες: α) τα υποστυλώματα θα ήταν πολλά και λεπτά, αξιοποιώντας και τις τρύπες του παλαιού στεγάστρου, β) η στέγη του θα ήταν οριζόντια, ανακαλώντας στη μνήμη τις αναπαραστάσεις με το μυκηναϊκό δώμα και γ) η επίσκεψη θα επιτυγχανόταν από περιμετρικόν υπερυψωμένο διάδρομο, αναρτημένο στα υποστυλώματα, ώστε να εξασφαλίζεται η σφαιρική εποπτεία όλου του ανακτορικού συγκροτήματος όσο το δυνατόν καλύτερα. Έτσι, εκτός από τα ανάκτορα και το οπλοστάσιο -ιερό θα αποκαλυπτόταν, εκ νέου, και θα ήταν ορατό και το μοναδικό στον κόσμο μνημείο της αποθήκης του οίνου, του οποίου οι σχετικές φωτογραφίες του Blegen (εικ. 3-4) είναι συναρπαστικές. Επιπλέον με τον υπερυψωμένο διάδρομο θα ήταν δυνατόν —και αυτό υιοθετήθηκε από τη ΔΑΑΜ κατά τη διάρκεια της συζήτησης στο ΚΑΣ— στην αίθουσα του θρόνου, να τοποθετηθεί λεπτή μεμβράνη με ελαφρά χρωματισμένα τετράγωνα, επάνω στο στρώμα από πηλόχωμα, με το οποίο ο Blegen, κάλυψε το αρχαίο δάπεδο γύρω από την εστία.
Ο τρόπος προστασίας, συντήρησης και ανάδειξης των αρχαίων που έχουμε την τύχη και το προνόμιο να σώζονται, η ενημέρωση, ακόμα και ο τρόπος φύλαξης θα μπορούσε να ειπωθεί ότι αποτελούν όλα παραμέτρους του ίδιου σκοπού, ή καλύτερα, αυτοσκοπού, που δεν είναι άλλος, παρά η ίδια η Παιδεία.
Αντί όμως για αυτό το στέγαστρο, που σχεδιάστηκε λαμβάνοντας υπόψιν τη θέση των πολύτιμων αυτών αρχαίων καταλοίπων, χωρίς ενημέρωση προς τη ΔΑΑΜ, ο ανάδοχος ενός έργου μιας διαφορετικής πρότασης, άρχισε να κατασκευάζει τους πασσάλους της θεμελίωσης, χωρίς να του είναι γνωστό ότι σε αυτή τη θέση υπήρχαν οι πίθοι της αποθήκης του οίνου. Στη συνέχεια, ακολουθώντας μια αυθαίρετη αρχαιολογική θεωρία ότι, τάχα, οι πακτωμένοι στο έδαφος πίθοι είναι «κινητά ευρήματα», η έφορος Άννα-Βασιλική Καραπαναγιώτου επέτρεψε τον τεμαχισμό και την απομάκρυνση των πίθων, οι οποίοι εμπόδιζαν τη θεμελίωση του υποστυλώματος, ο δε αρχαιολόγος Δημοσθένης Κοσμόπουλος, υπάλληλος της Εφορείας, παρακολούθησε ως εποπτεύων του έργου τον τεμαχισμό τους, παρότι είχαν ενημερωθεί για την καταστροφή («αποδόμηση») των ακέραιων πίθων, τόσο η γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων Μαρία Βλαζάκη, σήμερα γ.γ. του Υπουργείου, όσο και η Ευγενία Γατοπούλου γενική διευθύντρια Αναστήλωσης.
Το κυρίαρχο θέμα όμως, πέρα από τις παρατυπίες στη διαδικασία εκπόνησης και έγκρισης της μελέτης για το νέο στέγαστρο, είναι η αγνόηση της επισήμανσης της ΔΑΑΜ, όταν τυχαία και ανεπισήμως, δηλαδή όχι υπηρεσιακά, ενημερώθηκα για την έναρξη του καταστροφικού έργου, για το οποίο ο διευθυντής Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων ζήτησε τη διακοπή του, πράγμα το οποίο δεν έγινε, παρά το "ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ ΕΠΕΙΓΟΝ" έγγραφό του, της 27/06/2013, (ΥΠΠΟΑ/ΓΔΑΜΤΕ/ΔΑΑΜ/ΤΜΜΠΧ/ 108511/15842/958/217), στο οποίο μεταξύ άλλων τονίζονται για την αποθήκη του οίνου:
«Η μεγάλη αποθήκη οίνου, κτήριο ανεξάρτητο από το ανακτορικού μέγαρο, θεωρείται μνημείο μοναδικής αξίας. Η παρουσία μεγάλου αριθμού πίθων τοποθετημένων με συμμετρικότητα στο δάπεδο αποτελεί εξαιρετική μαρτυρία της χωροταξικής οργάνωσης του ανακτόρου και παραμένει έως σήμερα χωρίς γνωστά παράλληλα στον μυκηναϊκό κόσμο. Η διάνοιξη του θεμελίου ανάμεσα στη συστοιχία των πίθων πλήττει ουσιαστικά τη "φυσιογνωμία" του, της οποίας οι πίθοι αποτελούν προσδιοριστικό στοιχείο, ενώ η έντονη παρουσία του προβλεπόμενου υποστυλώματος, ισχυρού κατακόρυφου στοιχείου, θα κατατμήσει ανεπανόρθωτα τον χώρο της μεγάλης αποθήκης...Η απομάκρυνση των πίθων και η αφαίρεση της περιβάλλουσας επίχωσης ισοδυναμεί με μεγάλη απώλεια αξίας του μνημείου. Επίσης, η κατασκευή υποστυλώματος στη θέση αυτή ενέχει σοβαρότατους κινδύνους εκτεταμένων κατα-στροφών ...Επισημαίνουμε ότι στη ΔΑΑΜ δεν κατατέθηκε η μελέτη εφαρμογής της κατασκευής του στεγάστρου, προκειμένου εγκαίρως να εκφράσει τις απόψεις της. Κατά την προμελέτη δεν προβλεπόταν η τοποθέτηση υποστυλώματος στον κύριο χώρο της «αποθήκης οίνου». Παρ’ όλα αυτά η ΔΑΑΜ σε σχετικό της έγγραφο είχε προτείνει την επί τα βελτίω μετακίνηση υποστυλωμάτων, υπογραμμίζοντας την ανάγκη προστασίας των καταλοίπων από τυχόν καταπονήσεις.....Η ΔΑΑΜ λαμβάνοντας υπόψη τη μοναδικότητα του μνημείου θεωρεί σκόπιμο να παρέμβουν οι συναρμόδιες Υπηρεσίες προκειμένου: α) να σταματήσουν άμεσα οι εργασίες στο σημείο αυτό για λόγους προστασίας του μνημείου, β) να επαναξιολογηθεί η χωροθέτηση του συγκεκριμένου υποστυλώματος εκτός της "αποθήκης οίνου" με την αναζήτηση εναλλακτικών προτάσεων ώστε να αποφευχθεί η έκθεση του μνημείου σε ενδεχόμενους κινδύνους κατά τη φάση της κατασκευής και να αποκατασταθεί και να διαφυλαχτεί η αξία του χώρου και εν τέλει του μνημείου με την επανατοποθέτηση των αποσπασθέντων καταλοίπων στην αρχική τους θέση.» Το έγγραφο του διευθυντού Αναστήλωσης αγνοήθηκε. Ο μηχανολόγος-μηχανικός προϊστάμενος της τότε Διεύθυνσης Εκτέλεσης Έργων Μουσείων και Πολιτιστικών Κτηρίων Κ. Φρισήρας κατηγορηματικά αρνήθηκε να σταματήσει τα έργα εγκαίρως, (πριν δηλαδή συντελεστούν οι καταστροφές). Αργότερα, στη πρώτη συνάντηση των υπηρεσιακών παραγόντων (3 Σεπτεμβρίου 2013), ζητήθηκε από τον ίδιο τον μελετητή, αρχιτέκτονα Κ. Κυριακίδη, (ο οποίος και παρευρέθηκε στη σύσκεψη) η εκπόνηση διορθωτικού σχεδίου για την κατάργηση του καταστροφικού υποστυλώματος στην αποθήκη του οίνου. Το διορθωτικό σχέδιο υποβλήθηκε εγκαίρως, αλλά η γενική διευθύντρια Αναστήλωσης Ευγενία Γατοπούλου το απέκρυψε. Όταν η πρόταση τυχαία αποκαλύφθηκε, ο Διευθυντής της ΔΑΑΜ Δημοσθένης Σβολόπουλος την παρουσίασε στην δεύτερη υπηρεσιακή συνάντηση (27. 11. 2013), αφού είχε προηγηθεί αναλυτική εξέτασή της με τον καθηγητή Μεταλλικών Κατασκευών του ΕΜΠ, Χάρη Γαντέ ο οποίος ως ο κατ’εξοχήν ειδικός γνωμάτευσε ανεπιφύλακτα για το εφικτόν αυτής της λύσης. Ομως, η προϊσταμένη της τότε Διεύθυνσης Μελετών Ανδρονίκη Μιλτιάδου την απέρριψε κατηγορηματικά, οπότε υπέβαλα, ενόσω υπήρχε ακόμα χρόνος, αλλεπάλληλα υπηρεσιακά έγγραφα στους ανωτέρους μου και στην πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟ, αλλά μάταια. Ετσι, μετά την συνταξιοδότησή μου, (Δεκέμβριος 2013) δεν είχα πλέον άλλη διέξοδο παρά την κίνηση ποινικής δίωξης για την καταστροφή αρχαίων, η οποία ευρίσκεται στο στάδιο της προανάκρισης.
Αυτό όμως που έγινε με το στέγαστρο το οποίο πανηγυρικά εγκαινιάστηκε τον Ιούλιο 2016, ξεπερνά ακόμα και τις κατηγορηματικές ενστάσεις της ΔΑΑΜ. Γιατί, εκτός από την κυριολεκτική και μεταφορική καταστροφή της αποθήκης του οίνου, «έσβησε» και ένα από τα πιο χαρακτηριστικά ειδοποιά οικοδομήματα του ανακτορικού συγκροτήματος: το ανάκτορο του Νηλέως, σημαντικό τμήμα του οποίου καταχώθηκε, με αποτέλεσμα να μην είναι επισκέψιμο πια, ούτε να είναι ορατό από τον υπερυψωμένο διάδρομο. Και δεν αρκούσε αυτό: επάνω στο καταχωμένο τμήμα του ανακτόρου ιδρύθηκε τσιμεντένιος διάδρομος, εν είδει πασαρέλας, ο οποίος δεν συνδέεται καν με το ίδιο το στέγαστρο και δεν οδηγεί πουθενά.
Το νέο στέγαστρο στο ανακτορικό συγκρότημα της αρχαίας Πύλου προκαλεί αναπόφευκτα ερωτήματα. Γιατί χρειάστηκε τέτοια βαριά και γιγαντιαία κατασκευή, εντελώς ξένη στο φυσικό περιβάλλον, για να στεγάσει τα ταπεινά αρχαία οικοδομικά υπολείμματα; και κυρίως, ακόμα και αν υποθέσουμε ότι ένα τέτοιο στέγαστρο μπορεί να γίνει αποδεκτό, βάσει ποιας λογικής αυτό συνοδεύτηκε με καταστροφή ή αφανισμό αρχαίων;
Επίλογος
Δεν θα μπορούσε, να υπάρχει έστω και υποψία λόγου για να αιτιολογηθεί το αδιανόητο αυτό αρχαιολογικό έγκλημα που συντελέστηκε με το νέο στέγαστρο στο ανάκτορο του Νέστορος. Δεν χωρά στο νου κανενός ότι τα μυκηναϊκά οικοδομικά υπολείμματα διατηρήθηκαν περισσότερο από τρεις χιλιετίες για να αφανιστούν στα χρόνια μας. Ποιο όργανο και ποιο φυσικό πρόσωπο μπορεί να υποστηρίξει κάτι τέτοιο και μάλιστα σε μια χώρα στην οποία ο πολιτισμικός της πλούτος είναι το κορυφαίο της πλεονέκτημα;
Το θέμα της αντικατάστασης του στεγάστρου που προστάτευε τα οικοδομικά υπολείμματα του ανακτορικού συγκροτήματος στον Επάνω Εγκλιανό ήταν μόνιμο αίτημα της αρμόδιας Αρχαιολογικής Εφορείας Μεσσηνίας. Η Διεύθυνση Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων (ΔΑΑΜ), η αρμόδια Κεντρική Υπηρεσία που εκ παραλλήλου με τη Διεύθυνση Αρχαιοτήτων ελέγχει τα προγράμματα των επεμβάσεων στους αρχαιολογικούς χώρους, ξεκίνησε τη διαδικασία αντικατάστασης, όταν, ως αναπληρωτής διευθυντής, εισηγήθηκα στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο προμελέτη, στην πραγματικότητα τις προδιαγραφές, για το νέο στέγαστρο στο ανακτορικό συγκρότημα στον Επάνω Εγκλιανό. Μετά την ομόφωνη έγκριση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, στις 20-07-2009, σύμφωνα με την υπηρεσιακή διαδικασία, το επόμενο βήμα ήταν η υποβολή στη ΔΑΑΜ, της οριστικής μελέτης από μελετητικό γραφείο.
Σύντομο ιστορικό των ανασκαφών στο μυκηναϊκό ανακτορικό συγκρότημα στον Επάνω Εγκλιανό.
Το 1939, στον ελαιώνα του Επάνω Εγκλιανού, κοντά στη Χώρα Τριφυλίας, επισημάνθηκαν από τους αρχαιολόγους Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη, Ακαδημαϊκό, διευθυντή της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και του Εθνικού Αρχαιολογικού μουσείου, και τον Αμερικανό καθηγητή Carl Blegen, κατά τη δοκιμαστική ανασκαφή που έκαναν, πήλινες πινακίδες με χαραγμένα σύμβολα της Γραμμικής Β Γραφής. Οι δύο αρχαιολόγοι με το εύρημα αυτό, που προϊδέαζε για σημαντικές μελλοντικές αποκαλύψεις, αποφάσισαν να σταματήσουν την ανασκαφή και να την συνεχίσουν τον επόμενο χρόνο.
Όμως, ξέσπασε ο πόλεμος και, αφού ο Κουρουνιώτης πέθανε το 1945, η ανασκαφή που αποκάλυψε το ανάκτορο του Νέστορος, ξεκίνησε το 1952 μόνον από τον Blegen. Είναι γνωστό σε όλο τον κόσμο ότι oι εκατοντάδες πινακίδες με τη Γραμμική Β Γραφή, τη πρώτη ελληνική Γραφή, αποκρυπτογραφήθηκαν (από μια σειρά σπουδαίων μελετητών, ξεκινώντας από τον αρχαιολόγο επιγραφολόγο Emmett L. Bennett, τον αρχιτέκτονα Michael Ventris, τον φιλόλογο John Chadwick και την γλωσσολόγο Alice Kober), και έτσι είχαμε πια "ειδήσεις" από τη Μυκηναϊκή Περίοδο. H εκπληκτική, όπως εξελίχτηκε, ανασκαφή αποκάλυψε το ανάκτορο του Νέστορος με τη χαρακτηριστική αρχιτεκτονική του σύνθεση και τις θαυμαστές τοιχογραφίες. (εικ. 1)
Σε επαφή με το ανάκτορο αυτό αποκαλύφθηκε από την μια πλευρά ένα προγενέστερο ανάκτορο που ο Blegen, θεώρησε ότι ήταν του Νηλέως του πατέρα του Νέστορος, και από την άλλη πλευρά δύο ανεξάρτητα οικοδομήματα, η οπλοθήκη-ιερό και η αποθήκη του οίνου, το κελάρι δηλαδή του ανακτόρου. Ήταν σαφές από τα οικοδομικά υπολείμματα και από τα κινητά ευρήματα ότι επρόκειτο για μια από τις σημαντικότερες αρχαιολογικές θέσεις του αρχαίου ελληνικού κόσμου.
Όσον αφορά το ιστορικό και αρχαιολογικό μέγεθος της θέσης, πρέπει να αξιολογηθεί ακομα και το ότι στην ανασκαφή εντοπίστηκε, κάτω από το ανάκτορο του Νέστορος, το δάπεδο ενός τρίτου ανακτόρου, προφανώς του αρχικού επάνω στο λόφο.
Η αποθήκη του οίνου
Ο Blegen, που αναφέρθηκε αναλυτικά στην διαστάσεων 18.45Χ8.50μ. αποθήκη του οίνου, (εικ. 3-5) ήδη από την πρώτη δημοσίευση των χρονικών της ανασκαφής, τη χαρακτήρισε μοναδικό μνημείο της Μυκηναϊκής Περιόδου. Η αποθήκη διέθετε 35 πίθους, που ήταν πακτωμένοι «στέρεα και βαθιά» στο έδαφος», σε λακκοειδή ανοίγματα που εξασφάλιζαν τη σταθερότητά τους. Ο αριθμός των 35 προκύπτει από τους αρκετά φθαρμένους και ραγισμένους σε πολλά σημεία πίθους, που ο Blegen αποκάλυψε in situ, καθώς και από αυτούς που είχαν μεν εντελώς καταστραφεί, αλλά η ύπαρξή τους τεκμηριώνεται ακριβώς από αυτά τα λακκοειδή ανοίγματα πάκτωσής τους. Δεν υπάρχει δηλαδή καμία αμφιβολία ότι οι πίθοι δεν άλλαζαν θέση όσο χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα, ούτε μπορεί να θεωρηθούν κινητά ευρήματα στη σύγχρονη ανασκαφική διαδικασία και πρακτική.
Έχει σημασία να τονιστεί ότι μπροστά στο θαυμαστό αυτό εύρημα, ο Αμερικανός αρχαιολόγος σεμνά αναρωτήθηκε, αναφερόμενος στους ομηρικούς στίχους, αν ήταν από εδώ που, ύστερα από την εντολή του Νέστορος, να φέρει η οικονόμος του (Οδ. γ 391, η «κελάρισσα», κατά τον Αργύρη Εφταλιώτη) το έντεκα χρονών γλυκό κρασί για να το προσφέρει στους υπό τον Τηλέμαχο Ιθακήσιους φιλοξενούμενούς του.
Επιπλέον ο Blegen, βασισμένος στο πλήθος των θραυσμάτων των τοιχογραφιών που αποκάλυψε μέσα και γύρω από τους πίθους, υπέθεσε —καθώς μάλιστα και οι τοίχοι είχαν το κατάλληλο πάχος και θα μπορούσαν να φέρουν ξύλινες δοκούς— ότι θα υπήρχε και δεύτερος όροφος, στον οποίο ίσως διέμενε ο «επιμελητής» της αποθήκης του οίνου. Τη θέση μάλιστα του επιμελητή του κρασιού, κρίνοντας κυρίως από τα πολυάριθμα κύπελλα που βρέθηκαν σε όλη την έκταση του ανακτόρου, πάντα σύμφωνα με την υπόθεση του Blegen, θα την κατείχε κάποιος ιδιαίτερα σημαντικός αξιωματούχος στο ανακτορικό συγκρότημα.
Η προστασία και η ανάδειξη του ανακτορικού συγκροτήματος
Όταν ο Blegen ολοκλήρωσε την ανασκαφή του, κάλυψε με στέγαστρο μόνο το ανάκτορο του Νέστορος με μια κατασκευή τύπου Dexion, αλλά εξαιτίας των οικονομικών δυσκολιών, δεν μπόρεσε να περιλάβει στο στέγαστρο ούτε την οπλοθήκη-ιερό ούτε την αποθήκη του οίνου, την οποία ωστόσο κατάχωσε. Αξίζει να σημειωθεί ότι το στέγαστρο στο κεντρικό τμήμα του ανακτόρου του Νέστορος εγκαταστάθηκε υπό τις αυστηρές οδηγίες του για να περιορίσει τις όποιες περιπτώσεις φθοράς των αρχαίων· για παράδειγμα, προκειμένου να κάνει όσο το δυνατόν μικρότερες τις πυραμιδοειδούς μορφής τρύπες για τη θεμελίωση των υποστυλωμάτων, αξιοποίησε τους περισσότερο μικρόσωμους εργατοτεχνίτες του ανασκαφικού του συνεργείου για να σκάψουν με το χέρι.
Η πρόταση της ΔΑΑΜ για το νέο στέγαστρο
Μισό αιώνα μετά την εγκατάστασή του, το στέγαστρο του Blegen πάλιωσε και η ανάγκη αντικατάστασής του είχε γίνει επιτακτική. Ως προϊστάμενος του Τμήματος Μελετών, είχα την αρμοδιότητα, αν όχι την υποχρέωση, να εισηγηθώ για τις προδιαγραφές του νέου στεγάστρου. Έτσι, το Τμήμα επεξεργάστηκε πρόταση αντικατάστασης του παλαιού στεγάστρου, ώστε να εξασφαλίζεται, όπως και με το παλαιό, η πλήρης προστασία του ανακτόρου του Νέστορος, αλλά αυτή τη φορά και όλων των υπόλοιπων αναπόσπαστων τμημάτων του ανακτορικού συγκροτήματος, δηλαδή του ανακτόρου του Νηλέως, της οπλοθήκης-ιερού και της αποθήκης του οίνου, η οποία θα ήταν δυνατόν να αποκαλυφθεί, αφού το νέο στέγαστρο θα την προστάτευε. Η οικονομική στενότητα που δεν επέτρεψε την κάλυψη όλης της επιφάνειας δεν σημαίνει ότι ο Blegen διαφοροποίησε τα μνημεία που αποκάλυψε σε δύο κατηγορίες: στα προστατευτέα και στα μη προστατευτέα. Ακόμα περισσότερο, δεν απαξίωσε τα δεύτερα ως λιγότερο σημαντικά και επομένως χωρίς ιδιαίτερο λόγο ανάδειξής τους. Ασφαλώς ο Αμερικανός αρχαιολόγος, όπως απέδειξε και με το έργο του, θεωρούσε ότι, εκτός από το επιστημονικό ενδιαφέρον, τα μνημεία αποκαλύπτονται για να αναδειχτούν. Άλλωστε εκτός από τον αρχαιολογικό χώρο με τα μυκηναϊκά υπολείμματα του ανακτορικού συγκροτήματος, είναι και η ηρεμία που επιβάλλει ο φυσικός περίγυρος. Αναφέρομαι στο αλώβητο περιβάλλον, ασφαλώς ίδιου με της Μυκηναϊκής Περιόδου, που εμπνέει τους επισκέπτες στην πορεία τους και τους προϊδεάζει, ίσως, για ένα φευγαλέο — «ομηρικό μήνυμα».
Όταν η προμελέτη του Τμήματος ολοκληρώθηκε εισηγήθηκα τον σχεδιασμό αυτόν με τις αντίστοιχες προδιαγραφές στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και, μετά την ομόφωνη έγκρισή του, αναμενόταν —όπως γίνεται συνήθως— η εύρεση της χρηματοδότησης για την εκπόνηση της οριστικής μελέτης, που, μετά την υποβολή της στη ΔΑΑΜ, και την τελική έγκριση, θα μπορούσε να υλοποιηθεί.
Το νέο στέγαστρο, που θα κάλυπτε όλη την έκταση του ανακτορικού συγκροτήματος: το ανάκτορο του Νέστορος, το ανάκτορο του Νηλέως, το οπλοστάσιο-ιερό με τον κατάγραφο βωμό και την αποθήκη του οίνου που επιτέλους θα αποκαλύπτονταν, αναπτυσσόταν σε τρεις άξονες: α) τα υποστυλώματα θα ήταν πολλά και λεπτά, αξιοποιώντας και τις τρύπες του παλαιού στεγάστρου, β) η στέγη του θα ήταν οριζόντια, ανακαλώντας στη μνήμη τις αναπαραστάσεις με το μυκηναϊκό δώμα και γ) η επίσκεψη θα επιτυγχανόταν από περιμετρικόν υπερυψωμένο διάδρομο, αναρτημένο στα υποστυλώματα, ώστε να εξασφαλίζεται η σφαιρική εποπτεία όλου του ανακτορικού συγκροτήματος όσο το δυνατόν καλύτερα. Έτσι, εκτός από τα ανάκτορα και το οπλοστάσιο -ιερό θα αποκαλυπτόταν, εκ νέου, και θα ήταν ορατό και το μοναδικό στον κόσμο μνημείο της αποθήκης του οίνου, του οποίου οι σχετικές φωτογραφίες του Blegen (εικ. 3-4) είναι συναρπαστικές. Επιπλέον με τον υπερυψωμένο διάδρομο θα ήταν δυνατόν —και αυτό υιοθετήθηκε από τη ΔΑΑΜ κατά τη διάρκεια της συζήτησης στο ΚΑΣ— στην αίθουσα του θρόνου, να τοποθετηθεί λεπτή μεμβράνη με ελαφρά χρωματισμένα τετράγωνα, επάνω στο στρώμα από πηλόχωμα, με το οποίο ο Blegen, κάλυψε το αρχαίο δάπεδο γύρω από την εστία.
Ο τρόπος προστασίας, συντήρησης και ανάδειξης των αρχαίων που έχουμε την τύχη και το προνόμιο να σώζονται, η ενημέρωση, ακόμα και ο τρόπος φύλαξης θα μπορούσε να ειπωθεί ότι αποτελούν όλα παραμέτρους του ίδιου σκοπού, ή καλύτερα, αυτοσκοπού, που δεν είναι άλλος, παρά η ίδια η Παιδεία.
Αντί όμως για αυτό το στέγαστρο, που σχεδιάστηκε λαμβάνοντας υπόψιν τη θέση των πολύτιμων αυτών αρχαίων καταλοίπων, χωρίς ενημέρωση προς τη ΔΑΑΜ, ο ανάδοχος ενός έργου μιας διαφορετικής πρότασης, άρχισε να κατασκευάζει τους πασσάλους της θεμελίωσης, χωρίς να του είναι γνωστό ότι σε αυτή τη θέση υπήρχαν οι πίθοι της αποθήκης του οίνου. Στη συνέχεια, ακολουθώντας μια αυθαίρετη αρχαιολογική θεωρία ότι, τάχα, οι πακτωμένοι στο έδαφος πίθοι είναι «κινητά ευρήματα», η έφορος Άννα-Βασιλική Καραπαναγιώτου επέτρεψε τον τεμαχισμό και την απομάκρυνση των πίθων, οι οποίοι εμπόδιζαν τη θεμελίωση του υποστυλώματος, ο δε αρχαιολόγος Δημοσθένης Κοσμόπουλος, υπάλληλος της Εφορείας, παρακολούθησε ως εποπτεύων του έργου τον τεμαχισμό τους, παρότι είχαν ενημερωθεί για την καταστροφή («αποδόμηση») των ακέραιων πίθων, τόσο η γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων Μαρία Βλαζάκη, σήμερα γ.γ. του Υπουργείου, όσο και η Ευγενία Γατοπούλου γενική διευθύντρια Αναστήλωσης.
Το κυρίαρχο θέμα όμως, πέρα από τις παρατυπίες στη διαδικασία εκπόνησης και έγκρισης της μελέτης για το νέο στέγαστρο, είναι η αγνόηση της επισήμανσης της ΔΑΑΜ, όταν τυχαία και ανεπισήμως, δηλαδή όχι υπηρεσιακά, ενημερώθηκα για την έναρξη του καταστροφικού έργου, για το οποίο ο διευθυντής Αναστήλωσης Αρχαίων Μνημείων ζήτησε τη διακοπή του, πράγμα το οποίο δεν έγινε, παρά το "ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΑ ΕΠΕΙΓΟΝ" έγγραφό του, της 27/06/2013, (ΥΠΠΟΑ/ΓΔΑΜΤΕ/ΔΑΑΜ/ΤΜΜΠΧ/ 108511/15842/958/217), στο οποίο μεταξύ άλλων τονίζονται για την αποθήκη του οίνου:
«Η μεγάλη αποθήκη οίνου, κτήριο ανεξάρτητο από το ανακτορικού μέγαρο, θεωρείται μνημείο μοναδικής αξίας. Η παρουσία μεγάλου αριθμού πίθων τοποθετημένων με συμμετρικότητα στο δάπεδο αποτελεί εξαιρετική μαρτυρία της χωροταξικής οργάνωσης του ανακτόρου και παραμένει έως σήμερα χωρίς γνωστά παράλληλα στον μυκηναϊκό κόσμο. Η διάνοιξη του θεμελίου ανάμεσα στη συστοιχία των πίθων πλήττει ουσιαστικά τη "φυσιογνωμία" του, της οποίας οι πίθοι αποτελούν προσδιοριστικό στοιχείο, ενώ η έντονη παρουσία του προβλεπόμενου υποστυλώματος, ισχυρού κατακόρυφου στοιχείου, θα κατατμήσει ανεπανόρθωτα τον χώρο της μεγάλης αποθήκης...Η απομάκρυνση των πίθων και η αφαίρεση της περιβάλλουσας επίχωσης ισοδυναμεί με μεγάλη απώλεια αξίας του μνημείου. Επίσης, η κατασκευή υποστυλώματος στη θέση αυτή ενέχει σοβαρότατους κινδύνους εκτεταμένων κατα-στροφών ...Επισημαίνουμε ότι στη ΔΑΑΜ δεν κατατέθηκε η μελέτη εφαρμογής της κατασκευής του στεγάστρου, προκειμένου εγκαίρως να εκφράσει τις απόψεις της. Κατά την προμελέτη δεν προβλεπόταν η τοποθέτηση υποστυλώματος στον κύριο χώρο της «αποθήκης οίνου». Παρ’ όλα αυτά η ΔΑΑΜ σε σχετικό της έγγραφο είχε προτείνει την επί τα βελτίω μετακίνηση υποστυλωμάτων, υπογραμμίζοντας την ανάγκη προστασίας των καταλοίπων από τυχόν καταπονήσεις.....Η ΔΑΑΜ λαμβάνοντας υπόψη τη μοναδικότητα του μνημείου θεωρεί σκόπιμο να παρέμβουν οι συναρμόδιες Υπηρεσίες προκειμένου: α) να σταματήσουν άμεσα οι εργασίες στο σημείο αυτό για λόγους προστασίας του μνημείου, β) να επαναξιολογηθεί η χωροθέτηση του συγκεκριμένου υποστυλώματος εκτός της "αποθήκης οίνου" με την αναζήτηση εναλλακτικών προτάσεων ώστε να αποφευχθεί η έκθεση του μνημείου σε ενδεχόμενους κινδύνους κατά τη φάση της κατασκευής και να αποκατασταθεί και να διαφυλαχτεί η αξία του χώρου και εν τέλει του μνημείου με την επανατοποθέτηση των αποσπασθέντων καταλοίπων στην αρχική τους θέση.» Το έγγραφο του διευθυντού Αναστήλωσης αγνοήθηκε. Ο μηχανολόγος-μηχανικός προϊστάμενος της τότε Διεύθυνσης Εκτέλεσης Έργων Μουσείων και Πολιτιστικών Κτηρίων Κ. Φρισήρας κατηγορηματικά αρνήθηκε να σταματήσει τα έργα εγκαίρως, (πριν δηλαδή συντελεστούν οι καταστροφές). Αργότερα, στη πρώτη συνάντηση των υπηρεσιακών παραγόντων (3 Σεπτεμβρίου 2013), ζητήθηκε από τον ίδιο τον μελετητή, αρχιτέκτονα Κ. Κυριακίδη, (ο οποίος και παρευρέθηκε στη σύσκεψη) η εκπόνηση διορθωτικού σχεδίου για την κατάργηση του καταστροφικού υποστυλώματος στην αποθήκη του οίνου. Το διορθωτικό σχέδιο υποβλήθηκε εγκαίρως, αλλά η γενική διευθύντρια Αναστήλωσης Ευγενία Γατοπούλου το απέκρυψε. Όταν η πρόταση τυχαία αποκαλύφθηκε, ο Διευθυντής της ΔΑΑΜ Δημοσθένης Σβολόπουλος την παρουσίασε στην δεύτερη υπηρεσιακή συνάντηση (27. 11. 2013), αφού είχε προηγηθεί αναλυτική εξέτασή της με τον καθηγητή Μεταλλικών Κατασκευών του ΕΜΠ, Χάρη Γαντέ ο οποίος ως ο κατ’εξοχήν ειδικός γνωμάτευσε ανεπιφύλακτα για το εφικτόν αυτής της λύσης. Ομως, η προϊσταμένη της τότε Διεύθυνσης Μελετών Ανδρονίκη Μιλτιάδου την απέρριψε κατηγορηματικά, οπότε υπέβαλα, ενόσω υπήρχε ακόμα χρόνος, αλλεπάλληλα υπηρεσιακά έγγραφα στους ανωτέρους μου και στην πολιτική ηγεσία του ΥΠΠΟ, αλλά μάταια. Ετσι, μετά την συνταξιοδότησή μου, (Δεκέμβριος 2013) δεν είχα πλέον άλλη διέξοδο παρά την κίνηση ποινικής δίωξης για την καταστροφή αρχαίων, η οποία ευρίσκεται στο στάδιο της προανάκρισης.
Αυτό όμως που έγινε με το στέγαστρο το οποίο πανηγυρικά εγκαινιάστηκε τον Ιούλιο 2016, ξεπερνά ακόμα και τις κατηγορηματικές ενστάσεις της ΔΑΑΜ. Γιατί, εκτός από την κυριολεκτική και μεταφορική καταστροφή της αποθήκης του οίνου, «έσβησε» και ένα από τα πιο χαρακτηριστικά ειδοποιά οικοδομήματα του ανακτορικού συγκροτήματος: το ανάκτορο του Νηλέως, σημαντικό τμήμα του οποίου καταχώθηκε, με αποτέλεσμα να μην είναι επισκέψιμο πια, ούτε να είναι ορατό από τον υπερυψωμένο διάδρομο. Και δεν αρκούσε αυτό: επάνω στο καταχωμένο τμήμα του ανακτόρου ιδρύθηκε τσιμεντένιος διάδρομος, εν είδει πασαρέλας, ο οποίος δεν συνδέεται καν με το ίδιο το στέγαστρο και δεν οδηγεί πουθενά.
Το νέο στέγαστρο στο ανακτορικό συγκρότημα της αρχαίας Πύλου προκαλεί αναπόφευκτα ερωτήματα. Γιατί χρειάστηκε τέτοια βαριά και γιγαντιαία κατασκευή, εντελώς ξένη στο φυσικό περιβάλλον, για να στεγάσει τα ταπεινά αρχαία οικοδομικά υπολείμματα; και κυρίως, ακόμα και αν υποθέσουμε ότι ένα τέτοιο στέγαστρο μπορεί να γίνει αποδεκτό, βάσει ποιας λογικής αυτό συνοδεύτηκε με καταστροφή ή αφανισμό αρχαίων;
Επίλογος
Δεν θα μπορούσε, να υπάρχει έστω και υποψία λόγου για να αιτιολογηθεί το αδιανόητο αυτό αρχαιολογικό έγκλημα που συντελέστηκε με το νέο στέγαστρο στο ανάκτορο του Νέστορος. Δεν χωρά στο νου κανενός ότι τα μυκηναϊκά οικοδομικά υπολείμματα διατηρήθηκαν περισσότερο από τρεις χιλιετίες για να αφανιστούν στα χρόνια μας. Ποιο όργανο και ποιο φυσικό πρόσωπο μπορεί να υποστηρίξει κάτι τέτοιο και μάλιστα σε μια χώρα στην οποία ο πολιτισμικός της πλούτος είναι το κορυφαίο της πλεονέκτημα;
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου