ΤΑ ΚΑΝΟΝΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡΙΝΟΥ: Ελένη Σαμαράκη: 40 χρόνια γάμου με τον μύθο τη λογοτεχνίας

Παρασκευή 22 Ιανουαρίου 2021

Ελένη Σαμαράκη: 40 χρόνια γάμου με τον μύθο τη λογοτεχνίας

Γιάννης Βίτσας

20/01/2021

Με αφορμή το λεύκωμα του υπουργείου Πολιτισμού για τον Αντώνη Σαμαράκη και την επικείμενη κυκλοφορία της έκδοσης «Γιατί είμαι Χριστιανός», η σύζυγός του μοιράζεται μαζί μας άγνωστες πτυχές από τη ζωή με τον κορυφαίο Ελληνα πεζογράφο

Ψάχνοντας μέσα σε κάποιους από τους πολλούς παλιούς φακέλους που άφησε πίσω του ο Αντώνης Σαμαράκης, η σύζυγός του βρήκε ένα αδημοσίευτο χειρόγραφο. Ο συγγραφέας τού είχε δώσει τον τίτλο «Γιατί είμαι Χριστιανός». Το διάβασε, το βρήκε «μοναδικά ωραίο» και σε λίγες ημέρες θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Ψυχογιός, δεκαοκτώ χρόνια μετά τον θάνατό του. Στη συνέντευξή μας μίλησε επίσης για τη γνωριμία τους, τον γάμο τους σε λιγότερο από δύο μήνες από τη στιγμή που συναντήθηκαν για πρώτη φορά, τα χρόνια τους στη Γουινέα, την επιθυμία του να μην ταφεί αλλά να δωρίσει το σώμα του στην Ιατρική Σχολή για το μάθημα της Ανατομίας και τα 24 χρόνια που τους χώριζαν μόνο ως αριθμός.

Gala: Πριν από λίγες ημέρες το υπουργείο Πολιτισμού παρουσίασε ένα θαυμάσιο λεύκωμα που αναφέρεται στη διαδρομή του Αντώνη Σαμαράκη, ενώ στις 20 Ιανουαρίου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός ένα πρωτότυπο χειρόγραφό του που τιτλοφορείται «Γιατί είμαι Χριστιανός». Εχοντας μια κοινή πορεία 40 ετών παντρεμένοι, πώς είναι αλήθεια να ζεις με έναν μύθο της λογοτεχνίας;

Ελένη Σαμαράκη: Είναι πολύ απλό. Μη βλέπετε που εκ των υστέρων μιλάμε για μύθο. Ο Αντώνης ήταν τόσο ανεπιτήδευτος, καθημερινός άνθρωπος που δεν στεκόταν σε τέτοιους τίτλους, ούτε έβαζε τέτοιες αποστάσεις. Ηταν μια κανονική ζωή, όπως όλων των ανθρώπων, μόνο που επειδή το αντικείμενό του ήταν να γράφει είχε μερικές ιδιαιτερότητες στην επαφή του με τους αναγνώστες που τόσο λάτρευε. Δεν ζητούσε ποτέ τίποτα στην καθημερινότητά του. Ηταν πολύ απλός σε όλα του. Είχε μόνο ένα μεγάλο κακό, την ακαταστασία. Αυτό ήταν το δράμα της ζωής μας.
G.: Βέβαια εξαιτίας αυτής της «ακαταστασίας», όταν έφυγε από τη ζωή είχατε στα χέρια σας ένα πολύτιμο αρχειακό υλικό.

Ε.Σ.: Ακριβώς. Θυμάμαι ότι δεν χωράγαμε πια στο σπίτι από τα πολλά χαρτιά και τα βιβλία του. Είχαν απλωθεί παντού. Τα έβαζε σε μεγάλες μαύρες σακούλες σκουπιδιών, έγραφε απέξω «εξαιρετικά επείγον» και τα κατεβάζαμε στην αποθήκη. Δεν τα ταξινομούσε. Δεν τον ενδιέφερε καθόλου η υστεροφημία του. Αυτό το στοιχείο το διέκρινα πρώτη φορά σε δημιουργό. Δεν ασχολούνταν καθόλου με το τι θα γίνει μετά τον θάνατό του.

Ηταν απορροφημένος στο παρόν, στη στιγμή. Αυτές λοιπόν τις σακούλες, που αριθμούσαν σχεδόν δύο φορτηγά, όταν ο Αντώνης «έφυγε», η Μανάνα, η κοπέλα που μας βοηθά στο σπίτι επί χρόνια, τις ανέβασε από το υπόγειο, τις ανοίξαμε μία-μία και βρήκαμε πάρα πολύ χρήσιμο και άχρηστο υλικό. Μεταξύ άλλων, ήρθε στο φως ένας τεράστιος αριθμός εφημερίδων που δεν αναφέρονταν στον Αντώνη. Με προτροπή του καθηγητή Νίκου Τόμπρου, που έκανε την πρώτη ταξινόμηση του αρχείου, τις δωρίσαμε στο μοναδικό Μουσείο Τύπου της Ελλάδας στην Πάτρα. Ο Αντώνης, ως φανατικός εφημεριδοφάγος, διάβαζε όλες τις εφημερίδες και ό,τι έντυπο κυκλοφορούσε, ακόμα και στον δρόμο. Ολο το υλικό του το παραδώσαμε στη Βουλή των Ελλήνων.

Το αρχείο του φιλοξενείται πια στην Μπενάκειο Βιβλιοθήκη στη Λένορμαν, στο Καπνεργοστάσιο. Η αποκάλυψη αυτού του αρχείου βέβαια είχε και ένα ξεχωριστό εύρημα, το βιβλίο που κυκλοφορεί σε λίγες ημέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Πέρυσι ψάχνοντας έναν παμπάλαιο φάκελο βρήκα ένα χειρόγραφό του εκατό σελίδες με τίτλο «Γιατί είμαι Χριστιανός». Είναι ένα μοναδικά ωραίο κείμενο.

_Scan-7 — Ο γάμος του Αντώνη και της Ελένης Σαμαράκη πραγματοποιήθηκε στις 9/2/1963 σε στενό κύκλο συγγενών. Από αριστερά και δεξιόστροφα: Φωφώ Σαρδέλη, Θεόδωρος Κουρεμπανάς, Ζηνοβία Σαμαράκη, Νίκος Κουρεμπανάς, Αννυ Σιστοβέα, Αντώνης Σαμαράκης, Ελένη Σαμαράκη, Μίρκα Βασιλοπούλου, Τζένη Λαβδιώτου

_Scan-14b — Ο Αντώνης Σαμαράκης και ο Μίκης Θεοδωράκης στο Φεστιβάλ των Πρεσπών (1999)

Scan-5 — Ο ύμνος της Βαρβακείου Σχολής τον οποίο έγραψε, ως μαθητής της, ο Αντώνης Σαμαράκης και μελοποίησε ο τότε καθηγητής του Ιωάννης Μαργαζιώτης

G.: Ο Αντώνης Σαμαράκης επέλεξε πολύ συνειδητά να μην ταφεί, αλλά να δωρίσει το σώμα του στην Ιατρική Σχολή για τα μαθήματα Ανατομίας.
Ε.Σ.: Ηταν πράγματι μια πολύ συνειδητή απόφαση την οποία δούλευε στο μυαλό του για πολύ καιρό. Σκεφτείτε ότι παρακολουθούσε τα μαθήματα Ανατομίας στην Ιατρική Σχολή στο Γουδί. Ο Αντώνης ήταν γεννημένος εθελοντής. Ηθελε να προσφέρει μέχρι την τελευταία στιγμή. Πράγματι, έγινε δωρητής σώματος, γιατί στην ηλικία αυτή μόνο το σώμα σου παίρνουν. Τα όργανα δεν τα χρησιμοποιούν. Στο μάθημα Ανατομίας, οι φοιτητές την πρώτη μέρα δεν ήθελαν να τον κόψουν. Εκ των υστέρων μού είπαν ότι είχε τόσες ιδιορρυθμίες το σώμα του που έχουν γίνει περισσότερες από εκατό εργασίες και μελέτες. Ο σκελετός του και η καρδιά του βρίσκονται στο Μουσείο Ανατομίας στο Γουδί. Μάλιστα επειδή είχε πολύ βαριά οστεοπόρωση -και δεν μας το είχε αναφέρει κανένας γιατρός όσο βρισκόταν εν ζωή- δεν μπόρεσαν να στηρίξουν τον σκελετό και τον έχουν ξαπλώσει σε ένα βελούδο, ενώ η καρδιά του βρίσκεται σε μία γυάλα μαζί με διάφορα ενθύμια που τους έχω παραχωρήσει.

G.: Σας σόκαρε αρχικά αυτή η επιλογή του;
Ε.Σ.: Πολύ. Ηταν κάτι άγνωστο. Δεν το ήξερα. Τότε κατάλαβα πόσο σημαντικά είναι για την παρηγοριά του ανθρώπου η κηδεία και τα μνημόσυνα. Είναι επίτηδες φτιαγμένα έτσι για να μπορεί ο επιζών να αισθάνεται ότι προσφέρει κάτι σε αυτόν που «έφυγε», ότι συνεχίζει να τον φροντίζει μέσα από αυτές τις διαδικασίες. Εμείς δεν είχαμε να κάνουμε τίποτα. Βράζαμε σιτάρι με τη Μανάνα και το ρίχναμε στα πουλάκια του Λυκαβηττού. Ο Αντώνης συνδεόταν με έναν μοναχό του Αγίου Ορους, ο οποίος μου τηλεφώνησε και μου είπε ότι δεν είναι σωστό να «φύγει» έτσι χωρίς να τον ψάλλουν, γιατί η ψυχή συνοδεύεται από κάποιες προσευχές. Ετσι με έστειλε στον νυν μητροπολίτη Μεσογαίας Νικόλαο και κάναμε στο μετόχι του Βύρωνα μια κηδεία με τη φωτογραφία του.

_Scan-18 — Ο Αντώνης Σαμαράκης και η Μελίνα Μερκούρη σε γιορτή του Ανδρέα Παπανδρέου στις αρχές της δεκαετίας ’90

_Scan-20 — Ευχαριστήρια κάρτα του Οδυσσέα Ελύτη στον Αντώνη Σαμαράκη (1959)

G.: Σε αυτή την κηδεία ήσασταν μόνη σας;
Ε.Σ.: Ναι. Ημουν μόνη μου. Εγώ, ο Μητροπολίτης Νικόλαος, η Μανάνα και η οικογένεια του αδελφού μου. Εκείνες τις ημέρες ήταν πολύ σκληρό, όμως, καθώς πέρασε ο καιρός, αισθάνομαι πολύ ανακουφισμένη γιατί ο Αντώνης είναι ακόμα ανάμεσα στους νέους που τόσο αγαπούσε, προσέφερε και με τον θάνατό του. Εκ των υστέρων το βρίσκω πολύ τρυφερό. Μου έχει απαλύνει την ψυχή.
G.: Η στιγμή της κηδείας όμως φαντάζομαι πρέπει να ήταν σοκαριστική.
Ε.Σ.: Οχι. Χάρη στον Νικόλαο είχε μια πνευματικότητα η στιγμή. Επέτρεπε στην ψυχή σου να ονειροπολήσει.

G.: Μιλήστε μου για την πρώτη συνάντησή σας με τον Αντώνη Σαμαράκη.
Ε.Σ.: Ο Αντώνης είχε πάρει ένα βραβείο για το «Αρνούμαι» και η Εταιρεία Λογοτεχνών στην οποία ήταν τότε μέλος -γιατί μετά παραιτήθηκε απ’ όλες τις ενώσεις θέλοντας να είναι πραγματικά ελεύθερος και ανεξάρτητος- έκανε μια γιορτή για να τιμήσει τα μέλη της. Εγώ ήμουν μια νέα συγγραφέας. Είχα γράψει ένα μυθιστόρημα και με είχαν καλέσει επίσης. Εκεί γνώρισα τον Αντώνη. Εκείνος περιέγραφε πολύ ωραία αυτή τη σκηνή. Ηταν μια μακρόστενη αίθουσα με γύρω-γύρω καρέκλες, σαν συνοικέσιο, έλεγε, και καθόμασταν αρκετές γυναίκες. Οι περισσότερες ήταν λίγο μεγαλύτερες από μένα. Ο Αντώνης με είχε αναγνωρίσει από μια φωτογραφία που είχαν βάλει στη βιτρίνα του παλιού Βιβλιοπωλείου της Εστίας και απευθείας μου συστήθηκε. Του απάντησα ότι δεν τον έχω διαβάσει γιατί δεν αγαπώ τα αστυνομικά μυθιστορήματα. Δημιουργούσε τότε πολύ ιδιαίτερα εξώφυλλα.

Σε παρέπεμπαν απευθείας σε αστυνομική λογοτεχνία. Μου απάντησε ότι δεν γράφει αστυνομικά μυθιστορήματα, του ζήτησα συγγνώμη και υποσχέθηκε ότι θα μου φέρει τα βιβλία του. Το ίδιο βράδυ ήρθε έξω από το σπίτι μου και περίμενε να ξημερώσει προκειμένου να μου παραδώσει τα βιβλία του. Η πρώτη συνάντησή μας πραγματοποιήθηκε στις 20 Δεκεμβρίου του 1962 και ο γάμος έγινε στις 9 Φεβρουαρίου του 1963. Σε λιγότερο από δύο μήνες από τη γνωριμία μας παντρευτήκαμε.

G.: Μπήκαν ποτέ ανάμεσά σας τα 24 χρόνια διαφοράς ηλικίας;
Ε.Σ.: Οχι. Ο Αντώνης ψυχολογικά ήταν πάντοτε πιο νέος από μένα. Εμεινε ως την τελευταία ημέρα του ένα παιδί. Είχαμε διαφορές, όπως όλα τα ζευγάρια, η ηλικία όμως δεν μπήκε ποτέ ανάμεσά μας.

_Scan-25 — Ο Αντώνης Σαμαράκης με την οσκαρική Τζέιν Φόντα, την οποία θαύμαζε απεριόριστα, στο Φόρουμ του Νταβός

_Scan-23 — Ο Αντώνης και η Ελένη Σαμαράκη με τη Νάνα Μούσχουρη σε εκδήλωση της UNICEF στην Αθήνα

G.: Τι αγαπήσατε σε εκείνον;
Ε.Σ.: Με γοήτευσε η αίσθηση ελευθερίας του. Ηταν ένας απόλυτα ελεύθερος άνθρωπος που δεν δεσμευόταν απέναντι σε τίποτα παρά μόνο σε τρία ιδανικά: την ειρήνη, την ελευθερία και την κοινωνική δικαιοσύνη. Ολα μπορούσαν να ανατραπούν στο δευτερόλεπτο στη ζωή του, πέραν αυτών των ιδανικών.

G.: Δεν είναι τυχαίο ότι στα πρώτα χρόνια της δικτατορίας επέλεξε να μετακομίσετε στη Γουινέα.
Ε.Σ.: Είχε δουλέψει κάποια στιγμή για το Διεθνές Γραφείο Εργασίας που εδρεύει στη Γενεύη. Οταν ήρθε η χούντα, πνιγόταν. Επικοινώνησε με τους παλιούς του συνεργάτες και ζήτησε να του δώσουν μια αποστολή. Τον έστειλαν στη Δυτική Αφρική, στη Γουινέα. Φύγαμε από την Ελλάδα σε χρόνο ρεκόρ με μια μικρή βαλιτσούλα.

G.: Πώς θα χαρακτηρίζατε τις εμπειρίες που ζήσατε μαζί του όλα αυτά τα χρόνια;
Ε.Σ.: Ηταν συναρπαστικές. Λάτρευα την ελευθερία του Αντώνη. Μπορούσε επίσης να παίρνει πάρα πολύ εύκολα γρήγορες και σωστές αποφάσεις.

G.: Πώς ήταν η ζωή στη Γουινέα;
Ε.Σ.: Δύσκολη και γοητευτική. Και οι δύο αγαπήσαμε πολύ την Αφρική. Οι άνθρωποι ήταν υπέροχοι. Είχαν καλοσύνη και γενναιοδωρία ψυχής. Οι άποικοι τους είχαν διαλύσει. Είχαν πάρει τα πάντα... Ολο τον πλούτο της χώρας τους. Κυριολεκτικά πεινούσαν. Ηταν πολύ φτωχοί και είχαν βιώσει φοβερή καταπίεση. Βέβαια μετά, όταν απελευθερώθηκε η Αφρική από τους αποίκους, ήρθαν οι δικοί τους ντόπιοι πρόεδροι, οι οποίοι για να κρατήσουν την εξουσία φέρθηκαν με την ίδια σκληρότητα. Ηταν ένας βασανισμένος λαός. Εμάς μας πήγε πολύ η χώρα παρά το δύσκολο τροπικό κλίμα. Ο Αντώνης, θυμάμαι, αδυνάτισε πολύ. Παρέδιδε μαθήματα Εργατικού Δικαίου στο πανεπιστήμιο και έπρεπε να προετοιμάζεται και να μελετά καθημερινά. Αγαπήσαμε όμως τους κατοίκους. Θελήσαμε να ξαναπάμε στη Γουινέα έπειτα από την επιστροφή μας στην Ελλάδα το 1969, όμως η χούντα που συνέχιζε να κυβερνά δεν του έδινε διαβατήριο.

G.: Τι σας έμαθε ο Αντώνης Σαμαράκης;
Ε.Σ.: Χρωστάω τα πάντα στον Αντώνη. Μου μετέφερε την αξία της ανεξαρτησίας, την ελευθερία τού να μην υποκύπτεις σε συμβιβασμούς. Ελεγε πάντα στους νέους να μη χάσουν τον εαυτό τους. Είναι πολύ σημαντικό να μπορείς να υποστηρίξεις αυτό που είσαι στη σημερινή εποχή.

G.: Εχουν περάσει δεκαοχτώ χρόνια από τον θάνατό του. Σας λείπει;
Ε.Σ.: Μου λείπει απίστευτα πολύ ο Αντώνης. Ο,τι κάνω το πράττω με τον τρόπο που εκείνος θα ήθελε να γίνει.

G.: Μια ίσως από τις πιο αισιόδοξες φράσεις του Αντώνη Σαμαράκη είναι το «Μην πεις ποτέ σου είναι αργά, ό,τι και να γίνει». Περικλείει ακριβώς τη φιλοσοφία ότι κάθε μέρα, κάθε στιγμή μπορούμε να αλλάξουμε τη ζωή μας.
Ε.Σ.: Ο Αντώνης πίστευε πολύ στην προσπάθεια. Ελεγε: «Θα ήθελα κάποτε να πουν για εμένα ότι ήμουν ένας άνθρωπος που τουλάχιστον προσπάθησε». Γι’ αυτό ήταν αισιόδοξος. Ανέφερε συχνά: «Την ελπίδα πρέπει να παλέψεις για να την αποκτήσεις. Δεν πας στο σούπερ μάρκετ και την αγοράζεις». Το ότι αγωνίζεσαι γι’ αυτή σημαίνει ότι πιστεύεις πως κάτι καλύτερο μπορεί να συμβεί.

G.: Παρά το γεγονός ότι υπήρξε ο πιο πολυμεταφρασμένος συγγραφέας μετά τον Νίκο Καζαντζάκη, ήταν εντυπωσιακά χαμηλών τόνων αναφορικά με το έργο του.
Ε.Σ.: Δεν αισθάνθηκε ότι έφτασε κάπου. Χαιρόταν με τον οποιονδήποτε τον σταματούσε στον δρόμο να του πει μια καλή κουβέντα. Το απολάμβανε σαν να ήταν ο πρώτος του αναγνώστης. Επαιρνε τη διεύθυνσή του, το τηλέφωνό του. Στο αρχείο της Βουλής υπάρχουν σακιά με διευθύνσεις και ονόματα. Αγαπούσε πολύ τους ανθρώπους. Ζούσε για να επικοινωνεί μαζί τους.