Το 1686 ο Βενετός αρχιστράτηγος Φραγκίσκος Μοροζίνι κατέλαβε τα κάστρα του κόλπου του Ναβαρίνου και μετέτρεψε το τζαμί σε ρωμαιοκαθολικό ναό του Σωτήρος Χριστού. Μετά την ανακατάληψη του Μοριά το 1715, οι Τούρκοι το επανέφεραν στη λατρεία του Αλλάχ και τέλος οι Έλληνες μετά την Απελευθέρωση το μετέτρεψαν σε εκκλησία επ’ ονόματι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος.

Ο ναός της Μεταμορφώσεως στο Νιόκαστρο της Πύλου

Επάνω από το μιχράμπ του μουσουλμανικού τζαμιού στέκει το πέτρινο καμπαναριό με το σταυρό του Σωτήρος Χριστού. Δύο οβίδες κανονιού συμπληρώνουν τη διακόσμηση. Παραμένει αδιευκρίνιστη η κλίση του σταυρού και ο ρόλος της αλυσίδας

Ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος που συναντούμε μέσα στο Νιόκαστρο της Πύλου χτίστηκε αρχικά ως τζαμί, πιθανότατα το 1573. Ήταν το ένα από τα δύο ισλαμικά τεμένη της πόλεως του Ναβαρίνου. Έχει σταυροειδή διαμόρφωση με έναν κεντρικό και τέσσερεις μικρούς τρούλους. Στη δυτική όψη υπάρχει εξωτερικό προστώο (ρεβάκ) με πέντε τόξα, εκ των οποίων το ένα κατέρρευσε κατά την κατεδάφιση του μιναρέ. 

Λίθινο ακρωτήριο του καμπαναριού

Η νότια είσοδος του ναού σχηματίστηκε με την κάλυψη του τεθλασμένου τόξου και με την προσθήκη νεοκλασσικής δίφυλλης θύρας

Το 1686 ο Βενετός αρχιστράτηγος Φραγκίσκος Μοροζίνι κατέλαβε τα κάστρα του κόλπου του Ναβαρίνου και μετέτρεψε το τζαμί σε ρωμαιοκαθολικό ναό του Σωτήρος Χριστού. Μετά την ανακατάληψη του Μοριά  το 1715, οι Τούρκοι το επανέφεραν στη λατρεία του Αλλάχ και τέλος οι Έλληνες μετά την Απελευθέρωση το μετέτρεψαν σε εκκλησία επ’ ονόματι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος.

Νεοκλασσικά πλακίδια στο δάπεδο του ναού

Το μιχράμπ στον ανατολικό τοίχο, στραμμένο προς τη Μέκκα, μετετράπη σε κόγχη του χριστιανικού ιερού

Το τζαμί του Νιόκαστρου υπήρξε μάλλον «τυχερό» σε σχέση με τα περισσότερα ισλαμικά μνημεία, καθώς μετετράπη σε ορθόδοξη εκκλησία. Αδιαφορώντας για την αρχιτεκτονική ή πρακτική αξία τους, οι Έλληνες έβλεπαν τα τζαμιά ως σύμβολα του μισητού Ισλάμ, που επί αιώνες καταπίεσε τους χριστιανικούς λαούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οπότε εξαφάνισαν τα περισσότερα από αυτά από προσώπου γης. Από όσα γλύτωσαν, τα περισσότερα έχασαν τους μιναρέδες τους και απέκτησαν ποικίλες χρήσεις, ασύμβατες με τη λατρεία για την οποίαν είχαν οικοδομηθεί. 

Φεγγίτης του νότιου τοίχου

Εσωτερικό του ναού

Είναι κοινή η μοίρα  των ναών σε κάθε εποχή, όταν καταλαμβάνονται από πιστούς άλλης θρησκείας, είτε η απόδοσή τους στη νέα θρησκεία, είτε η βεβήλωσή τους με την επιβολή ταπεινωτικών χρήσεων. Παρακολουθώντας την τύχη που είχαν τα τεμένη του ελλαδικού χώρου, μας εκπλήσσει η ευρηματικότητα στην αξιοποίηση όσων δεν κατεδαφίστηκαν. Καταδεικνύεται ακόμη πως η τύχη που είχαν οι εκκλησίες μας στη σημερινή Τουρκία, δεν διαφέρει και πολύ από την τύχη των τζαμιών στη δική μας χώρα.

Το όριο μεταξύ τυμπάνου και θόλου. Διακρίνονται τα αστεράκια με τα οποία είχε διακοσμηθεί ο θόλος

Το ψηλότερο σημείο του τρούλου

Η κατεδάφιση των τζαμιών ξεκίνησε ήδη από τα χρόνια της Επαναστάσεως. Από τους ιστορικούς του Αγώνα μαθαίνουμε ότι οι ίδιοι οι Τούρκοι κατεδάφισαν όλα τα τζαμιά της Τριπολιτσάς, προκειμένου να μη βεβηλωθούν από τους Έλληνες. Αυτό είχε συμβεί στο Λάλα της ορεινής Ηλείας: όταν οι επαναστατημένοι κατέλαβαν το τουρκαλβανικό χωριό, ισοπέδωσαν το καλλιμάρμαρο τζαμί που συνάντησαν μπροστά τους και στη θέση του έχτισαν αργότερα την εκκλησία τους.  

Η κεντρική είσοδος στο δυτικό τοίχο με το χαρακτηριστικό χαμηλότοξο υπέρθυρο

Ό,τι έχει απομείνει από τη βάση του μιναρέ. Οι μιναρέδες, σύμβολα της θρησκείας των Τούρκων, έπεσαν πρώτοι θύματα της εκδικητικής μανίας των απελευθερωμένων Ελλήνων. Πλην Δυτικής Θράκης, λίγοι μιναρέδες σώζονται σήμερα ακέραιοι στον ελλαδικό χώρο

Στην πρωτεύουσα Ναύπλιο στο Αγά Πασά τζαμί, έργο Λαγκαδινών μαστόρων στεγάστηκε επί ένα εξάμηνο η Βουλή. Ακολούθως το κτήριο έγινε φυλακή, δικαστήριο (όπου έλαβε χώρα η δίκη του Κολοκοτρώνη και του Πλαπούτα), σχολείο, νοσοκομείο, στρατώνας, αίθουσα χορού, μουσείο και αποθήκη αρχαιοτήτων, ωδείο και τέλος αίθουσα εκδηλώσεων. Το τζαμί της Πλατείας Συντάγματος μετά την Απελευθέρωση στέγασε το πρώτο Αλληλοδιδακτικό Σχολείο Αρρένων και στη συνέχεια μετατράπηκε σε ωδείο και θέατρο, για να γίνει αργότερα δημοτικός κινηματογράφος με την επωνυμία «Τριανόν». Σήμερα λειτουργεί ως χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων και εκθέσεων. Ένα τρίτο τζαμί έχει μετατραπεί σε καθολική εκκλησία, στην οποία βρίσκεται και το μνημείο των Φιλελλήνων.

Η ανατολική όψη του κτηρίου. Αντί του μιναρέ, σήμερα δεσπόζει το νεοκλασσικό καμπαναριό

Άποψη από τα νοτιοδυτικά

Η Αθήνα είχε τέσσερα τζαμιά, εκ των οποίων το ένα βρισκόταν μέσα στον ερειπωμένο Παρθενώνα. Αυτό κατεδαφίστηκε κατά τις εργασίες αναδείξεως των αρχαιοτήτων της Ακροπόλεως. Ένα άλλο μικρό τζαμί, το Κιουτσούκ τζαμί, στο οποίο προσεύχονταν οι Αιγύπτιοι της πόλεως, επίσης κατεδαφίστηκε και τα θεμέλιά του είναι ορατά παρά την οδό Πανός στο Ριζόκαστρο. Το παλαιότερο τζαμί της οπόλεως, το Φετιχιέ, βρίσκεται σήμερα μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς και αναμένει την αποκατάσταση και τη νέα χρήση, αφού επί πολλά χρόνια λειτουργούσε ως στρατιωτικό αρτοποιείο. Το πιο γνωστό τέλος τζαμί τουΤζισταράκη δεσπόζει στην πλατεία του Μοναστηρακίου. Είναι υποδειγματικά αναστηλωμένο και στεγάζει τη συλλογή κεραμικών (όχι όμως και ακροκεράμων) του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης. Για την ανέγερσή του ο βοεβόδας της Αθήνας Τζισταράκης χρησιμοποίησε οικοδομικό υλικό από τα ερείπια του ναού του Ολυμπίου Διός. Μία πρόταση εκ νέου αποδόσεώς του στην ισλαμική λατρεία προ ετών απορρίφθηκε μετά τις αντιδράσεις των περιοίκων. Από τα χωριά της Αττικής μόνο η Κηφισιά είχε τζαμί, του οποίου δεν σώθηκε κανένα ίχνος.
Σημαντικότερη από την Αθήνα στα οθωμανικά χρόνια υπήρξε η Χαλκίδα, τότε Έγριπος, που αποτελούσε έδρα πασά. Μάρτυρας εκείνης της ιστορικής περιόδου είναι το Εμίρ Ζαδέ τζαμί, σήμερα μουσείο, το οποίο εκτός από το μιναρέ έχει χάσει και το προστώο του.

Χαρακτικό του 1830 με το μιναρέ κατεδαφισμένο.

Αναστηλωμένο αλλά χωρίς μιναρέ σώζεται το Φετιχιέ τζαμί της Ναυπάκτου. Σε κατάσταση ερειπίου και σχεδόν αόρατο από το δρόμο στέκει ένα μικρό τζαμί κοντά στην είσοδο του κάστρου της Αρκαδιάς, στην Κυπαρισσία. Το μέλλον του είναι αβέβαιο, κυρίως λόγω αδιαφορίας. Επίσης ερειπωμένο αλλά ακέραιο, εκτός του μιναρέ, στέκει το τζαμί στην είσοδο της κοιλάδας των Τεμπών, ο Χασάν Μπαμπά τεκές.
Περίφημο είναι το Κουρσούμ τζαμί των Τρικάλων, έργο του αρχιτέκτονα Μιμάρ Σινάν, ο οποίος ήταν εξισλαμισμένος Έλληνας και έχει δώσει μερικά από τα καλύτερα δείγματα ισλαμικής αρχιτεκτονικής, όπως το τζαμί της Αδριανουπόλεως και το Σουλειμανιγιέ τζαμί της Κωνσταντινουπόλεως. Σήμερα το τζαμί των Τρικάλων λειτουργεί ως χώρος εκδηλώσεων και προστατεύεται από την UNESCO. Διασώζει μερικώς το μιναρέ του.

Ο ελληνικός στρατός εισέρχεται στα Ιωάννινα στις 21 Φεβρουαρίου 1913. Στο βάθος το τζαμί της Καλούτσανης

Από τα δεκαεπτά τζαμιά που συνάντησε ο απελευθερωτής Ελληνικός στρατός των Ιωαννίνων το 1913 σήμερα σώζονται τρία: το τζαμί του Ασλάν πασά (σημερινό Δημοτικό Μουσείο), το Φετιχιέ τζαμί (τζαμί του Κατακτητή) και το τζαμί της Καλούτσανης, το οποίο στέγασε μέχρι και πλυντήριο ρούχων των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής! Τα τζαμιά των Ιωαννίνων διασώζουν και τους μιναρέδες τους (του τρίτου σώζεται εν μέρει).

Το Κουλέ τζαμί στο χώρο της μετέπειτα πλατείας Δαβάκη της Καστοριάς. Ο μιναρές έχει κατεδαφισθεί, ενώ το κτήριο στεγάζει συμβολαιογραφείο. Στον τρούλο φωλιάζουν πελαργοί γνωστοί και ως τουρκοπούλια

Στην Καστοριά σωζόταν το χαριτωμένο Κουλέ τζαμί. Μετά την Ανταλλαγή Πληθυσμών και την αποχώρηση των Κοστουρλήδων Τούρκων, στο κτήριο του τζαμιού στεγάστηκε συμβολαιογραφείο. Κατεδαφίστηκε το 1935 για τη δημιουργία της πλατείας Δαβάκη. Σήμερα σώζεται το ένα μόνο από τα επτά τζαμιά της πόλεως, το Κουρσούμ τζαμί.

Το Κουρσουνλού ή Σανδριβάν τζαμί της Δράμας διασώζεται εγκαταλελειμμένο σε κάποια γειτονιά της πόλεως. Στο χώρο του στεγάζονταν τα γραφεία της εφημερίδας «Θάρρος» μέχρι το 1981, οπότε διακόπηκε οριστικά η έκδοση.

Σημαντικό μνημείο της πόλεως των Σερρών είναι το Τσιντζιρλή τζαμί, στο κέντρο της πόλεως. Το δεύτερο, το Αχμέτ Πασά τζαμί, σώζεται κοντά στη βυζαντινή μητρόπολη. Και τα δύο είναι αναστηλωμένα. Ένα τρίτο στο κέντρο της πόλεως κατεδαφίστηκε πριν λίγες δεκαετίες και στη θέση του χτίστηκε πολυκατοικία.  

Στα Γιανιτσά, ιερή πόλη για τους μουσουλμάνους μέχρι την πυρπόλησή της από τον ελληνικό στρατό το 1912 και την εκκένωσή της από το μουσουλμανικό πληθυσμό, σώζονται το τζαμί του Σεΐχη Ιλαχή και το Ισκεντέρ Μπέη τζαμί. 

Εικόνα της οθωμανικής Σελανίκ με το εβραϊκό νεκροταφείο και στο βάθος δεξιά τη Ροτόντα

Η πόλη που δεν μπορεί να αποκλεισθεί από την περιήγηση στα απομεινάρια του Ισλάμ στην Ελλάδα είναι χωρίς αμφιβολία η Θεσσαλονίκη. Από τις πρώτες ενέργειες της ελληνικής διοικήσεως μετά την απελευθέρωση της πόλεως το 1912 ήταν η απόδοση εκ νέου στη χριστιανική λατρεία των βυζαντινών ναών που είχαν μετατραπεί σε τεμένη, με τη συνεπαγόμενη κατεδάφιση των μιναρέδων. Παρ' όλα αυτά, ο μοναδικός σωζόμενος μιναρές της πόλεως είναι αυτός της Ροτόντας. Η Ροτόντα οικοδομήθηκε ως ναός του Διός στα ρωμαϊκά χρόνια. Στους βυζαντινούς χρόνους ήταν ο μητροπολιτικός ναός της πόλεως και από το 1591 έως το 1912 λειτούργησε ως τζαμί. Αυτή την περίοδο θυμίζει ο πανύψηλος μιναρές του μνημείου, το οποίο τον τελευταίο αιώνα λειτουργεί ως μουσείο και εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. 

Από τα τζαμιά της οθωμανικής περιόδου σώζονται σήμερα το Αλατζά Ιμαρέτ, το Γενί τζαμί ή τζαμί των Ντονμέδων, το Λεμπέτ τζαμί στο στρατόπεδο Παύλου Μελά, το οποίο χτίστηκε λίγο πριν το τέλος της οθωμανικής περιόδου της πόλεως και μετακινήθηκε πριν μερικά χρόνια για να μην κατεδαφισθεί κατά τη διάνοιξη της λεωφόρου Λαγκαδά. Το παλιότερο όμως τζαμί που έχτισαν οι Τούρκοι είναι το Χάμζα Μπέη τζαμί, το οποίο οι Θεσσαλονικείς γνώριζαν μέχρι τους σεισμούς του 1979 ως κινηματογράφο Αλκαζάρ. Πολύ πρόσφατα ξεκίνησαν εργασίες για την αποκατάσταση του σημαντικού οθωμανικού μνημείου της πόλεως. Όλα τα υπόλοιπα τζαμιά κατεδαφίστηκαν μετά την πυρκαγιά του 1917, και όλοι οι μιναρέδες εκτός της Ροτόντας το 1925, στα πλαίσια εξευρωπαϊσμού της πόλεως. Τα σωζόμενα τζαμιά της πόλεως στεγάζουν ή πρόκειται να στεγάσουν πολιτιστικές χρήσεις.

Από την περιήγησή μας απουσιάζει η Δυτική Θράκη, επειδή εκεί είναι ζωντανή η μουσουλμανική παρουσία, η Ρόδος και η Κως, όπου υπάρχει επίσης μουσουλμανική κοινότητα, οπότε τα τζαμιά διατηρούν τη χρήση τους. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί το Βαγιαζήτ τζαμί του Διδυμοτείχου, το οποίο δεν χρησιμοποιείται από τη μουσουλμανική κοινότητα ως χώρος λατρείας. Το τζαμί αυτό είναι το σημαντικότερο ισλαμικό μνημείο της Ευρώπης, το μεγαλύτερο τζαμί των Βαλκανίων και το μόνο ισλαμικό τέμενος του κόσμου στο οποίο υπάρχει ζωγραφική αναπαράσταση (τοιχογραφία με την ουράνια πόλη). Μόλις πέρυσι ξεκίνησαν οι εργασίες αποκαταστάσεως του πολύ σημαντικού αυτού μνημείου της χώρας μας. Αξιοσημείωτο είναι επίσης το τζαμί στην προκυμαία του Καστελλορίζου.

Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η Κρήτη, της οποίας οι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι κάτοικοι μετά την Ανταλλλαγή Πληθυσμών μετοίκησαν στη Μικρά Ασία και διατηρούν μέχρι σήμερα τη γλώσσα των προγόνων τους. Τα σημαντικότεραι ίχνη του Ισλάμ εντοπίζονται στις πόλεις. Στη Φορτέτσα του Ρεθύμνου μας υποδέχεται το Ιμπραήμ Χαν τζαμί, στο Μασταμπά το Βελή Πασά τζαμί και μέσα στην πόλη το Καρά Μουσά τζαμί. Το Νεραντζέ τζαμί έχει τον πιο καλοδιατηρημένο μιναρέ της πόλεως. Στο ενετικό λιμάνι των Χανίων δεσπόζει το Γιαλί τζαμί χωρίς το μιναρέ του, που λειτουργεί ως αίθουσα τέχνης. Είναι το σημαντικότερο σωζόμενο ισλαμικό τέμενος της πόλεως. Εντυπωσιακά όμως συνυπάρχουν στα Χανιά μιναρές και καμπαναριό στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, η οποία χτίστηκε από τους Ενετούς ως μοναστήρι των Δομηνικανών το 1320, μετετράπη σε τζαμί (Χιουνγκιάρ τζαμί) το 1645 και τέλος αποδόθηκε στην ορθόδοξη λατρεία το 1928. Πλην του μιναρέ όμως, ο ναός δεν αποτελεί αντικείμενο της παρούσης μελέτης επειδή δεν χτίστηκε εξ αρχής ως ισλαμικό ίδρυμα.

Μετά τη σύντομη περιήγηση στα λείψανα του ελλαδικού Ισλάμ, είναι φανερή η ιδιαιτερότητα του τζαμιού του Νιόκαστρου, το οποίο είναι το μοναδικό που μετετράπη σε ορθόδοξη εκκλησία. Καθώς διατηρήθηκε στο ακέραιο ο χαρακτήρας του ως χώρου λατρείας του ενός και μοναδικού Θεού, κανονικά και ο Αλλάχ θα πρέπει να είναι ευχαριστημένος. 

http://akrokerama.blogspot.gr/2012/11/blog-post_4944.html