Η κατασκευή του Μηναγιώτικου Φράγματος ως μέσο για την διάσωση του Αρχηγείου της Εθνικής Αντίστασης της Νότιας Μεσσηνίας
Ο οικισμός των Κάτω Αμπελοκήπων (Κάτω Μηνάγια) βρίσκεται γεωγραφικά στο μέσο της ενδοχώρας της νοτιοδυτικής Μεσσηνίας και αποτελεί το πέρασμα από την ανατολική στην Δυτική Πυλία.
Πρόκειται για μια περιοχή με έντονο ανάγλυφο και εκτεταμένη περίοδο βροχοπτώσεων, καθώς οι χειμώνες είναι ήπιοι και βροχεροί, στα πλαίσια ενός μεσογειακού κλίματος, που τροφοδοτούν υπόγειες λίμνες της ευρύτερης περιοχής, δημιουργώντας έτσι έναν πλούσιο υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα. Ετσι, μέσα στους υδροπερατούς ασβεστόλιθους της «ζώνης της Πίνδου», σχηματίζονται υδροφόροι ορίζοντες και καρστικά έγκοιλα, που τροφοδοτούν αρκετές πηγές επαφής, οι οποίες έχουν ως συνέπεια τη δημιουργία ενός δικτύου ρεμάτων. Ετσι, το γνωστό Μηναγιώτικο ρέμα, που χρωστάει το όνομά του στον ομώνυμο οικισμό, πηγάζει από αυτή την λεκάνη απορροής της περιοχής του οικισμού Κάτω Αμπελόκηπων και εκβάλλει στην περιοχή της Φοινικούντας, περίπου ένα χιλιόμετρο δυτικά του οικισμού.
Παράλληλα, το Μηναγιώτικο ρέμα έχει ένα μεγάλο αριθμό κλάδων σε σχετικά μικρή έκταση, κάτι που αποδίδεται στο λιθολογικό υπόβαθρο της λεκάνης που συνίσταται από το φλύσχη της ενότητας Γαβρόβου - Πύλου. Ο φλύσχης, λόγω της μικρής του περατότητας, ευνοεί την έντονη επιφανειακή απορροή δημιουργώντας έτσι πολλούς κλάδους. Είναι χαρακτηριστικό, ότι, ενώ το Μηναγιώτικο ρέμα έχει την μικρότερη έκταση σε σχέση με τα υπόλοιπα φυσικά υδατορέματα της Πυλίας, παρουσιάζει μεγαλύτερη περίμετρο από άλλους χείμαρρους και ρέματα της περιοχής, όπως της Μεθώνης και του Ξεριά. Αυτό οφείλεται στο γεγονός, ότι, η λεκάνη του Μηναγιώτικου παρουσιάζει σημαντική επιμήκυνση ως προς μια διεύθυνση, προσλαμβάνοντας ένα ελλειψοειδές σχήμα, ενώ οι λεκάνες των δύο άλλων δικτύων έχουν αποκτήσει ένα περισσότερο κυκλικό σχήμα.
Επίσης, το Μηναγιώτικο ρέμα εμφανίζει μια επιμήκη λεκάνη σε διεύθυνση Βορρά-Νότου, παράλληλα προς τη γραμμή της επώθησης της Πίνδου, ενώ παρουσιάζει μια κλιμακωτή διάταξη με μεταβολή της μέσης διεύθυνσής του από Βορρά-Νότο σε Ανατολή-Δύση και πάλι σε Βορρά-Νότο. Το τμήμα του κλάδου που έχει διεύθυνση Ανατολή-Δύση συμπίπτει με το νότιο όριο της εμφάνισης των μεταλπικών αποθέσεων της λεκάνης του Πήδασου. Αξίζει να σημειώσουμε ότι δύο ακτινωτές μορφές σύγκλισης κλάδων παρατηρούνται σε αυτό το τμήμα της χερσονήσου. Η πρώτη ακτινωτή μορφή σύγκλισης βρίσκεται νότια του Πήδασου, σε μια περιοχή με μικρές κλίσεις πάνω στις μεταλπικές αποθέσεις. Η σύγκλιση αυτή των κλάδων εξηγείται από την παλαιογεωγραφία της περιοχής που αποτελούσε κατά το Αν. Πλειόκαινο-Κατ. Πλειστόκαινο, σύμφωνα με μελέτη της λιθοστρωματογραφίας των μεταλπικών αποθέσεων, έναν κλειστό κόλπο μικρού βάθους προσομοιάζοντας τις συνθήκες μιας λίμνης. Η δεύτερη ακτινωτή μορφή σύγκλισης από τους κλάδους του Μηναγιώτικου βρίσκεται στην περιοχή του οικισμού Βλασαΐικα, στο ανατολικό περιθώριο της λεκάνης του Πήδασου.
Σε αυτή την περιοχή, σε απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων νότια του οικισμού Κάτω Αμπελόκηποι και δύο περίπου χιλιομέτρων δυτικά του οικισμού Βλασαΐικα, στα γεωγραφικά όρια του Δήμου Πύλου - Νέστορος, στο στενότερο σημείο της κοίτης του ρέματος του Μηναγιώτικου θα κατασκευαστεί το Μηναγιώτικο φράγμα. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό του υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, η προμελέτη και η οριστική μελέτη του Μηναγιώτικου Φράγματος και η οριστική μελέτη του αντίστοιχου αρδευτικού δικτύου θα κοστίσει περίπου ενάμιση εκατομμύριο ευρώ. Ενώ σύμφωνα με τα τεχνικά χαρακτηριστικά του έργου, το φράγμα θα χαρακτηρίζεται ως γεώφραγμα καθώς θα είναι χωμάτινο, το ύψος του θα είναι 49 μέτρα και η δυναμικότητά του 12,5 εκατομμύρια κυβικά νερό. Η επιφάνεια της λίμνης που θα δημιουργηθεί θα είναι 850 στρέμματα, ενώ με την ολοκλήρωσή του θα αρδευτούν περίπου 35.000 στρέμματα. Στις αρχές του 2017 θα ξεκινήσει η περιβαλλοντική μελέτη και μετά την ολοκλήρωση της το έργο θα ενταχθεί σε πρόγραμμα χρηματοδότησης για να προχωρήσει στην φάση της κατασκευής (η κατασκευή του εκτιμάται στις αρχές της δεκαετίας του 2020).
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η κατασκευή του Μηναγιώτικου Φράγματος θα μπορούσε να αποτελέσει και το μέσο για την διάσωση του εγκαταλειμμένου και ερειπωμένου ιστορικού κτηρίου του Δημοτικού Σχολείου του οικισμού των Κάτω Αμπελοκήπων, το οποίο αποτέλεσε το αρχηγείο της Εθνικής Αντίστασης της νότιας Μεσσηνίας την χρονική περίοδο 1941-44, καθώς το κτήριο αυτό θα μπορούσε να λειτουργήσει και ως Παρατηρητήριο Περιβαλλοντικών και Πολιτιστικών πόρων της περιοχής. Ετσι, η ευαισθητοποίηση των αρμόδιων πολιτειακών φορέων, όπως της Περιφέρειας Πελοποννήσου, για την διάσωση και αποκατάσταση αυτού του σημαντικού μνημείου, ώστε να λειτουργήσει μελλοντικά ως μουσειακός χώρος, ίσως θα μπορούσε να έχει ακόμη μια σημαντική χρήση σε σχέση με την δημιουργία του Παρατηρητηρίου. Σε συνδυασμό με την κατασκευή του Μηναγιώτικου φράγματος, το ιστορικό κτήριο θα μπορούσε να αποτελέσει ένα Παρατηρητήριο πολιτιστικών και περιβαλλοντικών πόρων της περιοχής, όπου θα παρουσιάζονται πληροφορίες σχετικά με την εξέλιξη των μελετών και της κατασκευής του Μηναγιώτικου Φράγματος, μέσω δυναμικών τοπογραφικών και γεωμορφολογικών χαρτών. Παράλληλα, το Παρατηρητήριο πολιτιστικών και περιβαλλοντικών πόρων θα μπορεί να αποτελέσει ένα βασικό πυλώνα της πολιτείας, στα πλαίσια της αειφόρου διαχείρισης, ανάπτυξης και αποτελεσματικής διατήρησης της βιοποικιλότητας αυτής της ιδιαίτερης περιοχής. Παρουσιάζοντας πληροφορίες ευαισθητοποίησης και προστασίας σχετικά με το φυσικό περιβάλλον, όπως τους υδάτινους πόρους, την χλωρίδα, την πανίδα, την γεωλογία, το κλίμα κλπ. Επίσης, στο Παρατηρητήριο θα μπορούν να παρουσιάζονται περιηγητικές οριοθετημένες διαδρομές και διαδρομές ποδηλασίας, που θα υποστηρίζονται από πληροφορίες και χάρτες για την ευρύτερη περιοχή, όπως, για την περιοχή που θα δημιουργηθεί η τεχνητή λίμνη του φράγματος και για την περιοχή που βρίσκεται το ιστορικό μονοπάτι των νερόμυλων, αναπτύσσοντας έτσι εναλλακτικές μορφές τουρισμού στα πλαίσια του Δήμου Πύλου - Νέστορος. Ακόμη, το παρατηρητήριο θα μπορούσε να παρουσιάζει πληροφορίες σχετικά με τους ιδιαίτερους πολιτιστικούς πόρους της περιοχής, καθώς στην περιοχή βρίσκονται δύο βενετικά οχυρά, μια ερειπωμένη μεσαιωνική εκκλησία, μια ιστορική κρήνη, ένα ιστορικό μονοπάτι κλπ. Επίσης, σε αυτή την γεωγραφική περιοχή και πολύ κοντά στα όρια της τεχνητής λίμνης που θα δημιουργηθεί βρίσκεται ο ιστορικός τόπος όπου έγινε η πρώτη μάχη μεταξύ Ελλήνων και Τουρκοαιγυπτίων κατά το έτος 1825.
Τέλος, είναι χαρακτηριστικό ότι πηγές που βρίσκονται στην περιοχή των Κάτω Αμπελοκήπων υδρεύουν το μεγαλύτερο μέρος των περιοχών της νοτιοδυτικής Μεσσηνίας. Η κατασκευή του φράγματος θα δώσει μια ακόμη διάσταση σε αυτή την ωφέλεια που «προσφέρει» ο οικισμός των Κάτω Αμπελοκήπων στην νοτιοδυτική Μεσσηνία, καθώς το φράγμα θα δώσει την δυνατότητα να αρδευτούν χιλιάδες στρέμματα γης της νοτιοδυτικής Μεσσηνίας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την αγροτική ανάπτυξη της περιοχής. Ετσι, η διάσωση και αποκατάσταση του ιστορικού κτηρίου του Δημοτικού Σχολείου του οικισμού των Κάτω Αμπελοκήπων αποκτά και μια συμβολική σημασία ανταπόδοσης της πολιτείας σε όσα «προσφέρει» διαχρονικά αυτός ο μικρός οικισμός στην ευρύτερη περιοχή. Ετσι, η διάσωση αυτού του μνημείου πολιτισμού και ιστορίας θα μπορούσε να έχει μια ακόμη σημαντική θετική συμβολή στην Μεσσηνία, πέραν του υπάρχοντος σχεδιασμού για την δημιουργία Μουσείου Σχολικού Πολιτισμού. Καθώς, η αποκατάσταση του ιστορικού κτηρίου, θα μπορούσε να συμβάλει, τόσο σε σχέση με την ενημέρωση των πολιτών σχετικά με την δημιουργία του μεγαλεπήβολου έργου της κατασκευής του Μηναγιώτικου Φράγματος, όσο και σε σχέση με την ανάδειξη του πολιτιστικού και περιβαλλοντικού αποθέματος αυτής της ιδιαίτερης περιοχής, που τόσα πολλά έχει προσφέρει στον πολιτισμό και την ανάπτυξη της Μεσσηνίας.
Δημοσθένης Κορδός
Υποψήφιος Διδάκτωρ Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου
