Ο άγνωστος πίνακας με τον Κολοκοτρώνη και τα ελληνικά στρατεύματα στη Νέα Αγγλία

Το άγνωστο (στους Έλληνες) έργο είναι του Théodore Leblanc, στρατιωτικού και ζωγράφου με τίτλο: «Έλληνες Στρατιώτες κατά τη διάρκεια των Εξεγέρσεων του 1829» και βρίσκεται στη συλλογή “The Anne SK Brown Military Collection”, στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο Brown

16/07/2018

Γράφουν ο Ζαχαρίας Π.Γεωργούσης, δημοσιογράφος
και ο Nικόλαος Ι. Σοφιανίδης, ιστορικός ερευνητής
Το Αμερικανικό Πανεπιστήμιο Brown είναι από τα παλαιότερα της Νέας Αγγλίας. Ανάμεσα στους απόφοιτους του συμπεριλαμβάνει με υπερηφάνεια τον γνωστό Φιλέλληνα και διακεκριμένο γιατρό Samuel Howe, ο οποίος προσέφερε τις πολύτιμες υπηρεσίες του στους επαναστατημένους Έλληνες κατά την ελληνική επανάσταση.
Στο χώρο του συγκεκριμένου Πανεπιστημιακού Ιδρύματος εδράζεται η συλλογή: “The Anne SK Brown Military Collection”. Η εν λόγω συλλογή είναι η πλέον εκτεταμένη στις ΗΠΑ, με αντικείμενο την ιστορία και την εικονογράφηση των στρατιωτών και της στρατιωτικής ζωής. Αποτελεί, δε, μια από τις μεγαλύτερες στον κόσμο ως προς την παρουσίαση της πολεμικής ενδυμασίας.
Αρχικά, η έμφαση δόθηκε στην ιστορία και την εικονογράφηση των στρατιωτικών και ναυτικών στολών του κόσμου από τον 16^ο αι. μέχρι και σήμερα. Σταδιακά, επεκτάθηκε καλύπτοντας και άλλους τομείς, όπως στρατιωτική και ναυτική ιστορία, βιογραφίες, προσωπογραφίες, γελοιογραφίες, ενώ υπάρχουν τμήματα της συλλογής που ασχολούνται ακόμη και με μετάλλια, παράσημα, σημαίες, καθώς και την εξέλιξη της ενδυμασίας. Η συλλογή, αν και παγκοσμίου φάσματος, επικεντρώθηκε στην ευρωπαϊκή ιστορία και έχει ψηφιοποιηθεί σε εξαιρετικά μεγάλο βαθμό.
Στο πλαίσιο περιήγηση μας στην ψηφιακή πλατφόρμα «συναντήσαμε» ένα σημαντικό τμήμα αφιερωμένο σε θέματα ελληνικού ενδιαφέροντος, κάποια από αυτά ανέκδοτα.Η εικόνα που μας κατέπληξε, προκαλώντας ρίγη συγκίνησης, ήταν το έργο του Théodore Leblanc με τίτλο: «Έλληνες Στρατιώτες κατά τη διάρκεια των Εξεγέρσεων του 1829».
Και αυτό διότι για πρώτη φόρα αντικρίσαμε τη ρεαλιστική απεικόνιση μεγάλου αριθμού στρατοπεδευμένων ελληνικών στρατευμάτων της περιόδου της Ελληνικής Εθνεγερσίας. Μάλιστα, η προσεκτικότερη παρατήρηση του έργου, μας αποκάλυψε την παρουσία του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη και άλλων προσωπικοτήτων του αγώνα.
Λίγα λόγια για τον στρατιωτικό και ζωγράφο, Théodore Leblanc:
Ο Γάλλος στρατιωτικός και ζωγράφος, Théodore Leblanc (1800-1837), θεωρείται πως παρέμεινε στην Ελλάδα και την Ανατολή μεταξύ των ετών 1828-1831. Κινήθηκε ανεξάρτητα από τη Γαλλική Επιστημονική Αποστολή του Μοριά, που συνόδευσε το Γαλλικό Εκστρατευτικό Σώμα του Στρατηγού Maison. Αργότερα, συμμετείχε στη Γαλλική Εκστρατεία στην Αλγερία, απ’ όπου άφησε καλλιτεχνικό έργο.
Σύμφωνα με την Ιόλη Βιγγοπουλου «σχεδίαζε εκ του φυσικού και παρότι τα έργα του χαρακτηρίζουν στοιχεία καρικατούρας με γελοιογραφικό ύφος, καταφέρνουν ωστόσο να αποδώσουν μια έντονη συναισθηματική φόρτιση. Οι πινάκες του είναι εξαιρετικά σπάνιοι και εκτός από προσωπογραφίες περιλαμβάνουν και σκηνές με αγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης». Έργα του καλλιτέχνη συμπεριλήφθησαν στην έκδοση: “Croquis d’après nature faits pendant trois ans de sejour en Grèce et dans le Levant, Παρίσι, Gihaut, 1833-1834”.
Όμως, το εικαστικό ντοκουμέντο της συλλογής Anne S.K.Brown που παρουσιάζουμε, δεν συμπεριλαμβάνεται στην ανωτέρω έκδοση, ούτε στα μεμονωμένα έργα του δημιουργού τα οποία έχουν διασωθεί στην Ελλάδα.
Έρευνα – Περιγραφή του έργου του Théodore Leblanc με τίτλο: «Έλληνες Στρατιώτες κατά τη διάρκεια των Εξεγέρσεων του 1829»

Το ανέκδοτο έργο, στο οποίο αναφερόμαστε, αποτελεί υδατογραφία σε χαρτί διαστάσεων 75,8x33,4 cm, φέρει την υπογραφή του Leblanc, έχοντας ταυτόχρονα προσκολλημένη επιγραφή με τον τίτλο του έργου. Διακρίνεται για την εκ του φυσικού ρεαλιστική απεικόνιση του τοπίου, αλλά και των μορφών. Η πληθώρα των λεπτομερειών κόβει την ανάσα! Χαρακτηριστικό όσο και συγκινητικό παράδειγμα είναι η φιγούρα του εμφανώς λιμοκτονούντος σκύλου, η σκελετώδης μορφή του οποίου «αναδεικνύει» την κατάσταση ερήμωσης που είχε περιέλθει η Ελλάδα στο τέλος του αγώνα.
Πέρα από την εύκολα διακρινόμενη επιβλητική φυσιογνωμία του Γέρου του Μοριά με τις γνώριμες λεοντοκεφαλές στους ώμους του οποίου η ηγετική φυσιογνωμία τονίζεται από την χειρονομία του, εμφανίζεται γύρω του από αυτόν ένας κύκλος προσώπων, που τα μορφολογικά ενδυματολογικά δεδομένα μας οδηγούν στα… ίχνη της ταυτότητάς τους!
Έτσι, ο αγωνιστής με τον κεφαλόδεσμο απέναντι από τον «Θεοδωράκη» πρέπει να είναι ο Νικήτας Σταματελόπουλος, ο επιλεγόμενος Νικηταράς ο Τουρκοφάγος. Ο, δε πολεμιστής με το διακριτό μακρύ τσιμπούκι πιθανολογείται πως αντιπροσωπεύει τον Κίτσο Τζαβέλα.
Στην ίδια ομάδα, εντυπωσιάζει ο απεικονιζόμενος με την πλάτη άγνωστος αγωνιστής, με τον ιδιαίτερο πλούτο της ενδυμασίας του. Η τελευταία μας υπενθυμίζει την αντίστοιχη που υιοθετήθηκε από τους ενταχθέντες στην Φάλαγγα αγωνιστές, η οποία δημιουργήθηκε επί Όθωνα. Αυτή, μάλιστα, αποτελεί έως και σήμερα την επίσημη στολή των Αξιωματικών της Προεδρικής Φρουράς.
Πιο προσεκτική εξέταση του έργου θα μπορούσε να φανερώσει και άλλους πρωταγωνιστές της Ελληνικής Επανάστασης.
Επιπλέον, στο δεξί άκρο της εικόνας κάνει την εμφάνιση του, το άτακτο ελληνικό ιππικό του Χατζηχρήστου(;) Παρατηρούμε, επίσης, στα συγκεντρωμένα ελληνικά στρατεύματα στοιχεία υποτυπώδους τακτικής οργάνωσης και πειθαρχίας, εντύπωση η οποία ενισχύεται από την αυξημένη παρουσία πολεμικών σημαιών. Κάτι που ερμηνεύεται από την απόφαση του, Ιωάννη Καποδίστρια, αμέσως μετά την άφιξή του στην Ελλάδα για ένταξη των άτακτων στρατευμάτων σε οκτώ Χιλιαρχίες, και το οποίο ο αυτόπτης μάρτυρας Leblanc απέδωσε εύστοχα στο χαρτί.
Στα αξιοσημείωτα της εικόνας είναι η μαζική παρουσία καμηλών –ίσως σε ρόλο μεταγωγικών-όπως και η «εξωτική» ύπαρξη έγχρωμου στρατιώτη με φουστανέλα (σ.σ.: στο κέντρο Δεξιά της υδατογραφίας).
Πρόκειται, άραγε, για λιποτάκτη του στρατού του Ιμπραήμ, ο οποίος αυτομόλησε στις ελληνικές δυνάμεις;
Τόπος και χρόνος – Επαλήθευση των ευρημάτων
Όπως είναι αναμενόμενο, αποδεικνύεται δύσκολος ο ακριβής εντοπισμός του χρόνου και του τόπου.
Γνωρίζουμε, πάντως, ότι ο Κολοκοτρώνης προχώρησε σε λύση του στρατοπέδου του, με τον ερχομό του Κυβερνήτη (Ιανουάριος 1828) και κατόπιν αιτήματός του. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τα διαθέσιμα στοιχεία, αλλά και τη χρονική παρουσία του καλλιτέχνη στον ελλαδικό χώρο, μας προσανατολίζει στη διατύπωση των παρακάτω δυο υποθέσεων ως προς τα διαδραματιζόμενα επί του έργου
Α) Τον Μάιο του 1828, η τουρκική φρουρά της Μεθώνης (2 με 3 χιλιάδες άνδρες) διαφωνώντας με τον Ιμπραήμ και ερχόμενη σε σύγκρουση μαζί του ως προς τη συνέχιση του πολέμου, συμφώνησε με τους Έλληνες και τον Κολοκοτρώνη για την ασφαλή απομάκρυνση της από την Πελοπόννησο. Με τη συνοδεία ελληνικών στρατευμάτων υπό τους Θ.Κολοκοτρωνη και Αυγουστίνο Καποδίστρια διέβη από τον Κάμπο της Καρύταινας και μέσω Τρίπολης, Αχλαδόκαμπου, Αγ.Γεωργίου Κορίνθου έφτασε στο Λουτράκι. Εκεί, προστέθηκε στην ελληνική συνοδεία και ο Δημήτριος Υψηλάντης. Παράλληλα, Γαλλική Κορβέτα επιτηρούσε τη μετακίνηση των Τούρκων. Τελικά, δια μέσου Πατρών, η τουρκική Φρουρά κατέληξε στα Ιωάννινα
Β) Τον Απρίλιο Μάιο του 1829 εκδηλώθηκε άρνηση καταβολής φόρου στις περιοχές Καρύταινας, Αλωνίσταινας και Αρκουδορέμματος. Ο Κολοκοτρώνης, προκειμένου να μην εξελιχτεί η άρνηση του ντόπιου πληθυσμού σε ανταρσία εισηγήθηκε στον Καποδίστρια την Αποστολή Στρατευμάτων. Αποτέλεσμα ήταν τρεις χιλιαρχίες ατάκτων στρατευμάτων να περάσουν από τη Δυτική Ελλάδα στην Πάτρα, οι δυο από αυτές με επικεφαλής τον Κίτσο Τζαβέλα και τον Κώστα Βλαχόπουλο.
Η χιλιαρχία του τελευταίου διατάχτηκε από τον Κολοκοτρώνη να παραμείνει  στη Γαστούνη, η τρίτη να μετακινηθεί στα Τριπόταμα –ανάμεσα σε Καλάβρυτα, Καρύταινα και Γαστούνη- ενώ ο ίδιος ο Κολοκοτρώνης συνόδευσε τον Τζαβέλα και τη Χιλιαρχία του στην Αλωνίσταινα και το Αρκουδόρεμμα. Η όλη δράση καταστολής έλαβε τέλος τον Ιούλιο του 1829.
Η δεύτερη εκδοχή φαντάζει επικρατέστερη και λόγω της χρονολόγησης που δίνει ο καλλιτέχνης στο έργο του. Εφόσον δε ταυτοποιηθεί η παρουσία του Τζαβέλα, τότε επαληθεύεται με σχετική ασφάλεια η υπόθεση αυτή.
Ευνόητο είναι ότι η παρουσίαση αποτελεί μια πρώτη σχετική επιφανειακή προσέγγιση. Θα χρειαστεί, σίγουρα, περαιτέρω μελέτη για την ανάδειξη και την αξιοποίηση της πληθώρας των στοιχείων που εμπεριέχει το έργο.
Κλείνοντας απευθύνουμε έκκληση προς τις αρμόδιες αρχές και τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, ώστε να καταστεί δυνατός ο δανεισμός του έργου και η έκθεσή του στην Ελλάδα ή τουλάχιστον να αποκτηθεί ένα αντίγραφο του!
Ενδεικτική Βιβλιογραφία που χρησιμοποιήθηκε από τον ερευνητή

• Απομνημονεύματα Θ. Κολοκοτρώνη
• Χρήστος Βυζάντιος Τακτικός Στρατός από του 1821 έως του 1833
• Ιστοσελίδα «Με το βλέμμα των Περιηγητών» Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδου
• Ευχαριστούμε τον Peter Harrington επιμελητή της «Anne S.K.Brown Military Collection».

* Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Στρατιωτική Ιστορία», τεύχος Μαΐου 2018 και μας παραχωρήθηκε ευγενώς από τους ερευνητές με την ελπίδα ανάδειξης του έργου από τους αρμόδιους φορείς.