Σπυρίδων Σφέτας: Η πολιτική της Ρωσίας στα Βαλκάνια (18ος – 19ος αιώνας) Μέρος Πρώτο
Σπυρίδων Σφέτας: Η πολιτική της Ρωσίας στα Βαλκάνια (18ος – 19ος αιώνας)
Μέρος Πρώτο
Πάντα είναι ενδιαφέρουσα μια
συνέντευξη με τον Σπύρο Σφέτα, Αναπληρωτή Καθηγητή Βαλκανικής Ιστορίας
στο ΑΠΘ. Σήμερα συζητούμε μαζί του για το ιστορικό υπόβαθρο της ρωσικής
αυτοκρατορικής πολιτικής στα Βαλκάνια. Στο πρώτο μέρος αυτής της
εξιστόρησης της εμπλοκής του ρωσικού παράγοντα στη Βαλκανική, κάνουμε
μια ανασκόπηση της ιστορίας από την γέννηση της Ρωσίας μέχρι και τις
παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης.
Κύριε
Σφέτα, θα ήθελα να σας ρωτήσω ποιες ήταν οι αιτίες που οδήγησαν τη
Ρωσική Αυτοκρατορία σε τροχιά σύγκρουσης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Συμπληρωματικά θα ήθελα να μας εξηγήσετε πως αυτή η διαχρονική σύγκρουση
επηρέασε την ιστορία της Νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Ας
ξεκινήσουμε από την αρχή, ώστε να αποδώσουμε το ιστορικό πλαίσιο της
σύγκρουσης αυτής. Όταν η Δύση διεξαγάγει τις σταυροφορίες εναντίον της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Ρωσία ως δύναμη δεν παίζει κάποιον
σημαίνοντα ρόλο, αναφερόμαστε φυσικά στον 14ο και 15ο
αιώνα. Σε εκείνη την εποχή αναδύεται το δουκάτο της Μόσχας και η
Ρωσία προσπαθεί να σταθεροποιήσει την θέση της. Στο σημείο αυτό θα
πρέπει να τονίσουμε πως η Ρωσία εκείνη την εποχή έχει ανοικτά μέτωπα με
τους Μογγόλους αρχικά και έπειτα με τους Πολωνούς. Συνεπώς, σε εκείνη
την φάση της ιστορίας της, η Ρωσία δεν δύναται να προσφέρει καμία
ουσιαστική βοήθεια στους Χριστιανούς της Βαλκανικής Χερσονήσου. Ωστόσο,
διαπιστώνουμε πως από εκείνη την εποχή η βυζαντινή παράδοση στη Ρωσία
είναι ορατή.
Η
κατάσταση αρχίζει να μεταβάλλεται μετά την προσάρτηση της Ανατολικής
Ουκρανίας στη Ρωσία το 1654. Τώρα η Οθωμανική Αυτοκρατορία έχει κοινά
σύνορα με την αναδυόμενη Τσαρική Αυτοκρατορία. Ακριβώς, από εκείνη την
εποχή οι υπόδουλοι Χριστιανοί της Οθ. Αυτοκρατορίας αρχίζουν να
στηρίζουν τις ελπίδες τους στον Τσάρο Αλεξέι Μιχάηλοβιτς Ρομανόφ, καθώς
τον έβλεπαν ως τον διάδοχο του θρόνου της Κωνσταντινούπολης. Θα πρέπει
να κατανοήσουμε πως οι υπόδουλοι Χριστιανοί εκείνη την εποχή αποζητούσαν
την στήριξη μιας μεγάλης χριστιανικής δύναμης, η οποία θα μπορούσε, αν
όχι να τους απελευθερώσει, τουλάχιστον να διαμορφώσει μέσω της
άσκησης πίεσης καλύτερες συνθήκες υποτέλειας εντός της αυτοκρατορίας του
Σουλτάνου. Υπό το πρίσμα αυτό εξηγούνται και τα αντι- οθωμανικά
κινήματα. Για παράδειγμα, τι είναι το κίνημα του Διονυσίου του
Σκυλόσοφου; Σαφώς, το κίνημα αυτό εντάσσεται μέσα στον ευρύτερο
αυστροτουρκικό πόλεμο (1593-1606). Αυτό που αποζητούν οι Χριστιανοί της
Οθ. Αυτοκρατορίας είναι ευνοϊκότερες σχέσεις υποτέλειας. Κατά την
περίοδο εκείνη λοιπόν, οι υπόδουλοι Χριστιανοί αναζητούσαν τον Σωτήρα
στο πρόσωπο του Αψβούργου Καρόλου Ε΄, ο οποίος κατά την άποψη τους θα
μπορούσε να παίξει τον ρόλο του συνεχιστή των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων,
καθώς κατέχει τον τίτλο «Αυτοκράτωρ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας
του Γερμανικού Έθνους». Ωστόσο, σταδιακά κατά τον επόμενο αιώνα τον
ρόλο αυτό τον επωμίζεται ο Τσάρος Αλέξιος Μιχαήλοβιτς. Επίσης θα
πρέπει να επισημάνουμε πως στις αρχές του 17ου αιώνα έχει αλλάξει η
δυναστεία στη Ρωσία, καθώς τη δυναστεία των Ρούρικ τη διαδέχεται η
δυναστεία των Ρομανὀφ. Το γεγονός λοιπόν της γειτνίασης της Οθωμανικής
Αυτοκρατορίας με την Τσαρική Ρωσία δημιουργεί στους υπόδουλους
Ορθοδόξους την ελπίδα της απελευθέρωσης. Από τότε γίνεται λόγος για
το ξανθό γένος. Ο Θεολόγος Παΐσιος Λιγαρίδης, απευθυνόμενος στον Αλεξέι Μιχαήλοβιτς, έγραφε χαρακτηριστικά στο Χρησμολόγιο:
‘’Από
διάφορα Βιβλία της οικουμένης εσύναξα τα όσα ερρέθησαν και φημίζονται
περί της κλεινής Κωνσταντινουπόλεως, ελπίζων ομού και θαρρών να ελκύσω
την μεγάλην σου βασιλείαν εις ζήλον και έρωτα της τοσαύτης περικαλούς
αυτοκρατορίσσης, της κλεινής Κωνσταντινουπόλεως από την οποίαν έλαβες
πατροπαραδότως την πίστιν και την συγγένειαν αλληλοδιαδόχως, από την
Παλαιολογίναν Σοφἰαν, του δεσπότου Θωμά θυγατέρα. Και λοιπόν η απανταχού
των ταλαιπώρων Ρωμαίων και η μετά θεόν προσδοκία είσαι, κράτιστε
Αλέξιε’’.
Σχηματικά,
θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως από το σημείο αυτό και εντεύθεν η
Ρωσία είναι αναμεμειγμένη σε αυτό που αποκαλούμε «Ανατολικό Ζήτημα».
Φυσικά, ο όρος αυτός δεν υπάρχει ακόμη, αλλά τον χρησιμοποιούμε εδώ
σχηματικά, για να αποδώσουμε την ενεργή ανάμιξη των Τσάρων στους
πολέμους που διεξαγάγουν γενικώς οι χριστιανικές δυνάμεις της Ευρώπης
εναντίον του Οθωμανικού Κράτους. Συνεπώς, παρατηρούμε από τα τέλη του
17ου αιώνα την Ρωσία να είναι αναμεμειγμένη στους πολέμους αυτούς:
Συνθήκες Ειρήνης του Κάρλοβιτς (1699), Πασάροβιτς (1718), Βελιγραδίου
(1739). Ωστόσο, εδώ τίθεται το κεντρικό ερώτημα, τι επιδιώκουν οι
Ρώσοι; Η απάντηση είναι πως η Ρωσία πλέον ασκεί αυτοκρατορική πολιτική.
Η Ρωσία έχει γίνει μια ορθόδοξη αυτοκρατορία με μια πρωτεύουσα την
Μόσχα, η οποία αποκαλείται Τρίτη Ρώμη και διεκδικεί ανοικτά την
βυζαντινή κληρονομία. Ο Τσάρος εμφανίζεται πλέον ως ο ορθόδοξος
Αυτοκράτορας, διάδοχος των Παλαιολόγων. Εν τούτοις, πέρα από την
διαμόρφωση της αυτοκρατορικής ιδεολογίας, η Ρωσία επιδιώκει την
περαιτέρω εδαφική εξάπλωσή της. Επί της ουσίας, ο Τσάρος θέλει
προσβάσεις, προς το Νότο, αφού έχει προσαρτήσει την Ανατολική Ουκρανία.
Άμεση επιδίωξη του Μεγάλου Πέτρου είναι το Αζόφ.
Ωστόσο,
τα εδαφικά κέρδη της Ρωσίας οριστικοποιούνται στον πρώτο ρωσοτουρκικό
πόλεμο επί Μεγάλης Αικατερίνης 1769-1774. ‘Ένα γεγονός που σημαδεύει
αυτό τον πόλεμο και την συνθήκη Κιουτσούκ – Καϊναρτζή, με την οποία και
έληξε, είναι πως για πρώτη φόρα ο ρωσικός στόλος κατέρχεται στη
Μεσόγειο από την ατλαντική οδό διαπλέοντας το Γιβραλτάρ.
Κύριε
Καθηγητά, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως η Ρωσική Αυτοκρατορία με
την συνθήκη του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή επιθυμεί να εμφανιστεί ως η
κραταιά δύναμη της Ανατολής;
Μακροπρόθεσμα
ναι. Ο μείζον στόχος της ρωσικής πολιτικής είναι η χώρα να αποκτήσει
προσβάσεις στη Μαύρη Θάλασσα ώστε να είναι εγγύτερα στη
Κωνσταντινούπολη και στα Στενά. Αυτή είναι μια μακρά διαδικασία, η οποία
εμπεριέχει νίκες και ήττες. Εν τέλει, αυτό που κερδίζει η Ρωσία με τη
συνθήκη Κιουτσούκ – Καϊναρτζή (1774) είναι το Αζόφ, το Κερτς και το
Γενί Καλέ. Έπειτα, έρχεται να προστεθεί και η χερσόνησος της Κριμαίας
(1783). Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να σταθούμε λίγο. Αρχικά, με τη
συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή αναγνωρίζεται η πολιτική ανεξαρτησία
των Τατάρων της Κριμαίας και του Κουμπάν. Η περιοχή αυτή παίζει
σημαίνοντα γεωστρατηγικό ρόλο. Είναι γνωστό ότι, όταν μια δύναμη ελέγχει
την Κριμαία, δύναται να επεκτείνει ευκολότερα την επιρροή της
νοτιότερα, επικρατώντας στη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Επίσης, θα
πρέπει να σημειωθεί πως η Ρωσία, παρερμηνεύοντας έναν ασαφή όρο της
συνθήκης του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή, διεκδίκησε το δικαίωμα της προστασίας
των Ορθοδόξων της Βαλκανικής. Η Ρωσία δεν διεξήγαγε εκείνο τον πόλεμο
για να απελευθερώσει τους Έλληνες ή τους άλλους χριστιανούς. Το μέτωπο
που ανοίγει στο νότο ο ρωσικός στόλος με τους αδελφούς Ορλώφ, με τα
γνωστά αποτελέσματα για τους χριστιανούς της Πελοποννήσου, είναι απλά
ένας αντιπερισπασμός, καθώς το κύριο μέτωπο του πολέμου είναι στο Βορρά.
Ωστόσο, όπως αναφέραμε παραπάνω, ο ρωσικός στόλος που εμφανίστηκε στη
Μεσόγειο πέρασε από τα στενά του Γιβραλτάρ, που ήλεγχαν οι Βρετανοί.
Κύριε
Σφέτα, εδώ μας δημιουργείτε μια μεγάλη σύγχυση, πως οι Βρετανοί
επιτρέπουν στους Ρώσους να διέλθουν από το Γιβραλτάρ , καθώς έχουμε την
άποψη πως οι δύο αυτές δυνάμεις είχαν μια διαχρονική αντιπαλότητα;
Αν και
έχετε δίκιο, υπάρχει εξήγηση. Εκείνη την εποχή ο μεγάλος εχθρός της
Βρετανίας είναι η Γαλλία. Είναι νωπές ακόμη οι μνήμες από τον Επταετή
Πόλεμο. Θα πρέπει να σημειώσουμε πως εκείνη την εποχή η Βρετανία έχει
ανεπτυγμένες οικονομικές σχέσεις με την Ρωσία. Επί παραδείγματι, ο
αγγλικός στόλος κατασκευάζεται με ρωσική ξυλεία και οι Άγγλοι επενδύουν
στο χρηματιστήριο της Αγίας Πετρούπολης. Θα πρέπει να αναλογιζόμαστε
πως η αγγλική πολιτική έχει πάντα τον χαρακτήρα της εξισορρόπησης
δηλαδή επιτρέπει στη Ρωσία να διέλθει από το Γιβραλτάρ για να κάνει
αισθητή την παρουσία της στη Μεσόγειο ώστε αντισταθμιστεί ο γαλλικός
κίνδυνος. Ωστόσο, οι Βρετανοί παρακολουθούν τις κινήσεις των Ρώσων με
Βρετανούς ναυάρχους.
Κύριε
Καθηγητά, σε αυτό το σημείο αρχίζει και εμφανίζεται και ο ελληνικός
παράγοντας. Πως αυτός επιδρά στις εξελίξεις που έχουμε αυτή τη περίοδο;
Ο
ελληνικός παράγων αποτελεί σημαντική παράμετρο και χρήζει μιας
βαθύτερης ανάλυσης. Το ερώτημα που γεννάται είναι ποιοι ξεσηκώνονται στα
Ορλωφικά; Εκείνοι λοιπόν που εξεγείρονται είναι οι προύχοντες, όπως ο
Μπενάκης. Η ‘’τάξη των αγιάνηδων’’ είχε αποκομίσει σημαντικά
οικονομικά οφέλη από την οθωμανική διοίκηση μέσω της υπενοικίασης των
φόρων, αλλά στα Ορλωφικά εξεγείρεται και καταστρέφεται. Διατυπώνεται η
άποψη πως οι ομάδες αυτές εντάχθηκαν άθελα στη Φιλική Εταιρεία. Η
άποψη αυτή δεν ευσταθεί, καθώς η Φιλική Εταιρεία μέχρι το 1818 έχει
τεράστια οργανωτικά προβλήματα. Συνεπώς, και οι προυχοντικές ομάδες δεν
παύουν να είναι ραγιάδες , παρόλο που είναι ενταγμένες στο οθωμανικό
σύστημα.
Τώρα, για
να ξαναγυρίσουμε στην υπό εξέταση εποχή, μετά τα Ορλωφικά η Ρωσία
φρόντισε στη Συνθήκη του Κιουστούκ-Καϊναρτζή να συμπεριληφθούν
ευνοϊκοί όροι για τους χριστιανικούς πληθυσμούς. Σε αυτό το πλαίσιο
εντάσσεται και η διάταξη, σύμφωνα με την οποία τα ελληνικά πλοία υπό
ρωσική σημαία θα δύνανται να πλέουν ελεύθερα στη Ανατολική Μεσόγειο και
στη Μαύρη Θάλασσα, διερχόμενα τα Στενά. Τα πλοία αυτά στην πλειονότητα
τους κατευθύνονταi στη λεγόμενη Νέα Ρωσία, δηλαδή της περιοχές που
προσαρτά η Ρωσία με τις διαδοχικές νίκες της επί της Οθ. Αυτοκρατορίας.
Επίσης, τις περιοχές αυτές η Ρωσία τις εποικίζει με χριστιανικούς
πληθυσμούς, κυρίως Έλληνες. Συνεπώς, παρατηρούμε μια φυγή χριστιανικών
πληθυσμών προς την Νότιο Ρωσία. Ταυτόχρονα, η Ρωσία εγκαθιστά τους
πληθυσμούς αυτούς σε εκείνες τις περιοχές, χρησιμοποιώντας τους κατά
κάποιον τρόπο ως ασπίδα στους Οθωμανούς.
Κύριε
Καθηγητά, παρατηρούμε σημαντικές ομοιότητες με το σήμερα στη ρωσική
πολιτική, τελικά είμαστε όμηροι της γεωγραφίας κατά την ρήση του
Μπροντέλ. Τι γίνεται στη συνέχεια με τον δεύτερο πόλεμο της Μεγάλης
Αικατερίνης κατά των Οθωμανών;
Όταν είσαι
όμηρος της γεωγραφίας, αναγκαστικά πρέπει να προσαρμόζεσαι στα νέα
δεδομένα. Προχωρούμε στο δεύτερο ρωσοτουρκικό πόλεμο της Μεγάλης
Αικατερίνης (1787-1792). Με τη Συνθήκη του Ιασίου, η Ρωσία κατοχυρώνει
ό, τι είχε κερδίσει στο Κιουτσούκ – Καϊναρτζή και επιπλέον προσαρτά την
περιοχή του Οτσακώφ, νότια του Δνείστερου. Ιδρύεται η Οδησσός. Η νέα
πόλη προορίζεται να εποικιστεί με Έλληνες, που είχαν συμμετάσχει στο
δεύτερο ρωσοτουρκικό πόλεμο. Γίνονται ναυμαχίες στο Αιγαίο κατά το
δεύτερο ρωσοτουρκικό πόλεμο. Ωστόσο, ας μην είμαστε ρομαντικοί.
Αναφέρομαι στο περίφημο σχέδιο της Μεγάλης Αικατερίνης. Κανείς δεν θα
μπορούσε να πιστέψει εκείνη την εποχή πως η Οθ. Αυτοκρατορία θα μπορούσε
να διαλυθεί και να αναδυθεί ένα νέο κρατικό μόρφωμα με ελληνικό
χαρακτήρα και βυζαντινές καταβολές. Αυτό που ισχύει είναι πως οι Ρώσοι
στα πλαίσια του ψυχολογικού πολέμου που διεξάγουν εναντίον των Οθωμανών
ρίχνουν το «χαρτί» που λέγεται ελληνικό σχέδιο.
Σκεφθείτε
πως αρχίζει ο δεύτερος ρωσοτουρκικός πόλεμος επί Μεγάλης Αικατερίνης.
Η Τσαρίνα πραγματοποιεί επίσημη επίσκεψη στη Σεβαστούπολη, η οποία
είναι η ρωσική βάση στην Κριμαία. Οι τοπικές αρχές είχαν υψώσει μια
αψίδα, στην οποία αναγράφονταν οι λέξεις «Ο Δρόμος προς την Κωνσταντινούπολη».
Το γεγονός αυτό αναστάτωσε την Κωνσταντινούπολη και οι Οθωμανοί ζήτησαν
να ακυρωθούν προηγούμενες συμφωνίες και φυσικά οι Ρώσοι αρνήθηκαν.
Συνεπώς, η ρωσική πολιτική εντάσσει τον ελληνικό παράγοντα στον
ψυχολογικό πόλεμο κατά των Οθωμανών, για να επιτύχει πρώτα τους στόχους
της. Αυτό μην το λησμονούμε, καθώς όταν αναφερόμαστε στη Ρωσία,
σκεφτόμαστε την κοινή θρησκεία ως ικανό παράγοντα, ο οποίος θα οδηγήσει
τον Τσάρο να σώσει τους Χριστιανούς και εν προκειμένω τους Έλληνες από
τον οθωμανικό ζυγό. Στο επίκεντρο της ρωσική πολιτικής, όπως είναι
απολύτως λογικό, προέχουν πάντοτε τα ρωσικά συμφέροντα. Υπό το πρίσμα
αυτό, όπως και κάθε μεγάλη δύναμη, η Ρωσία επιδιώκει να επωφεληθεί και
από άλλους παράγοντες και προσπαθεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην νέα
τάξη πραγμάτων. Σίγουρα, η ρωσική πολιτική σε αυτή τη περίοδο είναι
ξεκάθαρη. Ο βασικός στόχος της Αγ. Πετρούπολης είναι η αποδυνάμωση της
Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Ωστόσο,
στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονίσουμε και την μεταστροφή της
βρετανικής πολιτικής μετά την υπογραφή της συνθήκης του Κιουτσούκ –
Καϊναρτζή. Το Λονδίνο αρχίζει να σκέπτεται πως οι Ρώσοι ίσως αποδειχθούν
επικίνδυνος αντίπαλος στην Ανατολή. Θυμηθείτε πως η Βρετανία
διευκόλυνε τη Ρωσία στον πόλεμο εκείνο. Στα τέλη του 18ου
αιώνα οι Βρετανοί είναι επιφυλακτικοί έναντι του ρωσικού παράγοντα.
Τέλος, αν επιθυμούμε να βάλουμε συμβατικά ένα ορόσημο για την αρχή του
Ανατολικού Ζητήματος, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε πως μια χρονιά
είναι το 1774 και μια άλλη χρονιά, κατά την οποία και αίρονται οι
επιφυλάξεις της Αγγλίας για τη διατήρηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας
και αρχίζει η αγγλορωσική προσέγγιση, είναι το 1907, όταν πλέον έχουν
αλλάξει τα δεδομένα. Εν τούτοις, τη συνθήκη του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή
συμβατικά τη θεωρούμε ως αρχή του Ανατολικού Ζητήματος υπό την έννοια
ότι η Αγγλία επιδιώκει να αποτρέψει την κάθοδο της Ρωσίας στη
Μεσόγειο. Εν κατακλείδι, η συνθήκη του Κιουτσούκ –Καϊναρτζή και η
Συνθήκη του Ιασίου είναι τομές όσον αφορά τη ρωσική πολιτική και αυτό
είναι ένα γεγονός, το οποίο έχει θορυβήσει πάρα πολύ τους Οθωμανούς.
Ωστόσο, στο σημείο αυτό έχουμε την εμφάνιση της Γαλλικής Επανάστασης
και του Ναπολέοντα, που αλλάζει άρδην τα δεδομένα.
Κύριε
Καθηγητά κάνατε και την εισαγωγή στην επόμενη ερώτηση μου. Πώς επηρεάζει
ο παράγων Ναπολέοντας τη ρωσική πολιτική και τι επίδραση έχει στη
βαλκανική χερσόνησο.
Κοιτάξτε,
αλλάζει όλη η ισορροπία δυνάμεων και το status quo. Οι Ρώσοι έχουν να
αντιμετωπίσουν πλέον τον Ναπολέοντα, με όλη την ιδεολογία της γαλλικής
επανάστασης (η έννοια του έθνους ως πολιτική κοινότητα, δικαιώματα της
τρίτης τάξης κατά των ευγενών και του κλήρου στα πλαίσια ενός κράτους,
το οποίο υφίστατο). Η ιδεολογία αυτή ήταν εντελώς αντίθετη στην
απολυταρχική διάρθρωση της τσαρικής αυτοκρατορίας και φυσικά αποτελούσε
δυνητικά έναν κίνδυνο αποσταθεροποίησής της. Όσον αναφορά, την Ανατολή,
γνωρίζουμε ότι ο Μέγας Ναπολέων δεν είχε σχέδια να διαλύσει το
Οθωμανικό Κράτος, παρά τα όσα η γαλλική προπαγάνδα διέδιδε. Τα σχέδια
του Ναπολέοντα είχαν στο επίκεντρο την Αυστρία και την Πρωσία. Ωστόσο, η
γαλλική ρητορική γεννά ελπίδες στους υπόδουλους στα Βαλκάνια.
Ταυτόχρονα, η Βρετανία διαβλέπει τον κίνδυνο αποσταθεροποίησης όλης της
περιοχής και αναγκάζεται να έλθει σε κάποιου είδους συνεννόηση με την
Ρωσία. Μάλιστα και το Οθωμανικό κράτος συμμαχεί προσωρινά με την τσαρική
αυτοκρατορία. Αυτό δεν σημαίνει όμως πως παύουν οι προγενέστεροι
ανταγωνισμοί, ότι η Ρωσία δεν προσπαθεί να επωφεληθεί από την αδυναμία
του οθωμανικού κράτους. Είμαστε στην εποχή του Σουλτάνου του Σελίμ του
Γ΄, ο Ναπολέοντας καταλύει τη Βενετία (1797), καταλαμβάνει τα Επτάνησα
και μετά αποβιβάζεται στην Αίγυπτο. Συγκροτείται μια άτυπη συμμαχία
Οθωμανών και Ρώσων και για πρώτη φορά στην Ιστορία ο ρωσικός στόλος
πέρασε τα Στενά. Ήταν το 1798, όταν ο ρωσικός στόλος διέρχεται από τα
Στενά και κατευθύνεται στα Επτάνησα, για να καταλύσει την Γαλλοκρατία.
Το γεγονός αυτό είχε μεγάλη απήχηση στους χριστιανικούς πληθυσμούς και
ιδιαίτερα στους Έλληνες. Όλοι ανέμεναν μια ρωσική κίνηση, ίσως μια
απόβαση στη Πελοπόννησο, ώστε να απελευθερωθούν οι χριστιανικοί
πληθυσμοί. Μάλιστα, οι Επτανήσιοι υποδέχονται του Ρώσους ως
απελευθερωτές.
Κύριε
Καθηγητά, για ποιο λόγο γίνεται αυτή υποδοχή στους Ρώσους; Τα Επτάνησα
ήταν υπό γαλλική κατοχή δηλαδή υπό την κατοχή μια φιλελεύθερης δύναμης;
Κοιτάξτε η
Γαλλική Διοίκηση είναι πολύ σκληρή. οι Γάλλοι μπορεί να έχουν αυτές τις
φιλελεύθερες αρχές αλλά όταν ασκούν διοίκηση είναι αμείλικτοι. Πάρτε
ως παράδειγμα τις Ιλλυρικές περιοχές (1809-1813), όπου οι Νότιοι Σλάβοι
αναγκάζονταν να πληρώνουν φόρους και να συντηρούν τα γαλλικά
στρατεύματα. Συνεπώς, όταν έρχονται οι Ρώσοι στα Επτάνησα, γίνονται
δεκτοί ως απελευθερωτές και οι Επτανήσιοι σφάζουν τους Γάλλους.
Επίσης, έχουμε την ίδρυση της Επτανήσου Πολιτείας, η οποία με τον τρόπο
με τον οποίο θεσπίζεται αποτελεί επί της ουσίας μια αυτόνομη πολιτεία,
υπό την προστασία της Ρωσίας και την επικυριαρχία των Οθωμανών. Είναι το
πρώτο ελληνικό κράτος, το οποίο έχει επίδραση και αργότερα κατά την
περίοδο της ελληνικής επανάστασης, καθώς αποτελεί ένα μοντέλο κρατικής
υπόστασης. Τέλος, αυτή την εποχή ξεκινούν και οι εξεγέρσεις των
βαλκανικών λαών. Η αρχή γίνεται με την εξέγερση των Σέρβων το 1804. Το
γεγονός πως οι Σέρβοι ξεσηκώνονται κατά των Γενιτσάρων δεν αποκλείει
την αντίθεσή τους στη κεντρική εξουσία. Μάλιστα, το τελευταίο αυτό
στοιχείο με την πάροδο του χρόνου υπερισχύει και έχουμε μια εξέγερση
κατά του αδύναμου Οθωμανικού Κράτους. Από το σημείο αυτό και κατόπιν
εισερχόμαστε σε ένα νέο κεφάλαιο, γιατί πλέον λαμβάνουν χώρα εξεγέρσεις
και επαναστάσεις χριστιανικών λαών. Συνεπώς, η ρωσική πολιτική και
οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι παίρνουν μια άλλη διάσταση. Ωστόσο, το γεγονός
αυτό δεν σημαίνει ότι η Ρωσία δεν στοχεύει στην ικανοποίηση πρωτίστως
των δικών της συμφερόντων.
Κύριε
Σφέτα, θα μπορούσαμε να διατυπώσουμε πως η Επτανήσιος Πολιτεία αποτελεί
πλέον ένα είδος δεδικασμένου ή προτύπου συγκρότησης ενός νέου κρατικού
μορφώματος;
Ήταν ένα
πρότυπο, το οποίο λειτουργούσε ως ένα κρατικό μόρφωμα. Προσέξτε, όταν
ακόμη δεν συντρέχουν οι συνθήκες εκείνες για την διάλυση της Οθ.
Αυτοκρατορίας, η λύση της Επτανήσου Πολιτείας ήταν δόκιμη. Η συρρίκνωση
της Οθ. Αυτοκρατορίας γίνεται σταδιακά. Η Επτανήσιος Πολιτεία είναι
πρότυπο και για τους Σέρβους το 1804, αλλά όταν διαπιστώνεται ότι το
Οθωμανικό Κράτος δεν δέχεται τη χορήγηση αυτής της αυτονομίας, τότε η
εξέγερση των Σέρβων μεταστρέφεται εναντίον της κεντρικής εξουσίας.
Είμαστε στο έτος 1805, πλέον η εξέγερση είναι κατά του Σελίμ του Γ΄.
Τώρα πως επιδρά ο ρωσικός παράγοντας; Η ρωσική πολιτική γίνεται
επιθετική. Ωστόσο, ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1806-1807 δεν γίνεται
απλά και μόνο για την σερβική υπόθεση. Οι στόχοι είναι βαθύτεροι. Τα
αίτια είναι βαθύτερα, καθώς η σύγκρουση αυτή εντάσσεται στο πλαίσιο των
Ναπολεόντειων Πολέμων. Θα πρέπει να εξετάσουμε το ζήτημα υπό το πρίσμα
που το έβλεπαν οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής. Ο Ναπολέων προχωράει στην
Ευρώπη, έχει αλώσει την Βιέννη, έχει αλώσει το Βερολίνο, έχει
διαλύσει την Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού Έθνους. Όπως
καταλαβαίνετε, εξαναγκάζεται τώρα ο Σουλτάνος Σελίμ Γ’ να αναγνωρίσει το
Ναπολέοντα και να καταστρατηγήσει συμφωνίες που είχε κάνει με τους
Ρώσους, μετά από έντονη γαλλική πίεση. Σε αυτό τον σημείο ξεκινά το
μείζον ζήτημα. Η Κωνσταντινούπολη κλείνει τα Στενά στα ρωσικά πλοία και
καθαιρεί τους ηγεμόνες στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, χωρίς την σύμφωνη
γνώμη του Τσάρου, δίνοντας με αυτό τον τρόπο τον αποχρώντα λόγο στη
Ρωσία να αρχίσει το ρωσοτουρκικό αυτό πόλεμο του 1806-1807. Αποτέλεσμα
του γεγονότος αυτού ήταν η είσοδος των Ρώσων στις Παραδουνάβιες
Ηγεμονίες. Επίσης, αυτό δίνει τη δυνατότητα στους Σέρβους να εντείνουν
τον αγώνα κατά της κεντρικής εξουσίας, διεκδικώντας όχι πλέον
αυτονομία, αλλά ανεξαρτησία. Βλέπετε πως έχουμε κλιμάκωση των σερβικών
αιτημάτων ανάλογα με τις προσδοκίες που γεννιούνται για μια ξένη
επέμβαση. Ωστόσο, ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1806-1807 ελάχιστα
βοήθησε τους Σέρβους. Ο πόλεμος τελειώνει γρήγορα, το 1807, με την
συνθήκη του Τιλσίτ, τότε φεύγουν οι Ρώσοι από τα Επτάνησα, και εδώ
μπορεί να δει κανείς την απογοήτευση γενικά των χριστιανικών πληθυσμών
και όχι μόνο των Ελλήνων.
Κύριε Σφέτα το ζήτημα που γεννάται σε αυτή την φάση είναι αν μπορεί να υπάρξει μια προσέγγιση μεταξύ των Γάλλων και των Ρώσων;
Κοιτάξτε,
η βάση διαπραγμάτευσης που θέτουν οι Ρώσοι περιστρέφεται γύρω από το
ζήτημα της διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, αυτό δεν
συνάδει με την πολιτική του Ναπολέοντα. Ο στόχος του είναι η διάλυση
και η καθυπόταξη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Σε περίπτωση που
ανακινούνταν το ζήτημα της διάλυσης της αυτοκρατορίας του Βοσπόρου, ο
Ναπολέων σε καμία περίπτωση δεν θα ήταν διατεθειμένος να παραχωρήσει την
Κωνσταντινούπολη στο Τσάρο. Τέτοια πολιτική δεν ασκείται, μάλιστα τα
Στενά τα έχουν οχυρώσει οι Γάλλοι. Ο Ναπολέων επιδικάζει μόνο τη Βλαχία
και τη Μολδαβία στη Ρωσία (Συνθήκη της Ερφούρτης το 1808).
Κύριε
Καθηγητά μια τελευταία ερώτηση που κλείνει τον πρώτο μας κύκλο. Θεωρείτε
πως ο Τσάρος αρχίζει να βλέπει τον Ναπολέοντα ως τον νέο δυτικό
αυτοκράτορα; Σας το ρωτώ αυτό υπό το πρίσμα της έντονης βυζαντινής
κληρονομίας που παρουσιάζει η Ρωσία και της εν γένει ιδεολογίας της περί
κληρονόμου της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Ο μεγάλος
φόβος του Τσάρου σε σχέση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία είναι το
ενδεχόμενο της υποσκέλισης της ορθόδοξης ρητορικής και της βυζαντινής
κληρονομιάς από την επαναστατική φρασεολογία της Γαλλίας. Επί της ουσίας
η Ρωσία φοβάται το ενδεχόμενο οι υπόδουλοι να αρχίσουν να εναποθέτουν
ελπίδες στους Γάλλους και να χάσουν οι Ρώσοι στην προπαγάνδα τους. Αυτό
βέβαια γρήγορα απομυθοποιείται, γιατί φαίνεται ότι η Γαλλία δεν έχει
τέτοια πολιτική, οι προσδοκίες όμως των υποδούλων ήταν μεγάλες. Μπορούμε
να αναφέρουμε και το παράδειγμα των Σέρβων που δεν βοηθήθηκαν από τον
Ναπολέοντα, παρά την παρουσία των Γάλλων στις ιλλυρικές επαρχίες. Το
1809 άρχισε νέος ρωσοτουρκικός πόλεμος, διότι Οθωμανική Αυτοκρατορία
αρνήθηκε να εκχωρήσει τη Μολδαβία και τη Βλαχία στη Ρωσία. Είναι ένας
πόλεμος ο οποίος βοηθάει πάρα πολύ την υπόθεση των Σέρβων, οι οποίοι
συνεχίζουν την εξέγερση τους κατά της κεντρικής εξουσίας. Παράλληλα,
ρωσικές φρουρές συνεργάζονται στο Δούναβη με τους Σέρβους επαναστάτες.
Έχουν μεγάλες επιτυχίες οι Σέρβοι τα χρόνια αυτά. Ο Καραγιώργης παίρνει
τον τίτλο του κληρονομικού ηγεμόνα της Σερβίας. Ωστόσο, εδώ παρατηρούμε
ένα άλλο γεγονός που ανατρέπει τα μέχρι τότε δεδομένα, ο Ναπολέων
ετοιμάζει την εκστρατεία στη Ρωσία, γιατί η τελευταία δεν τήρησε τον
ηπειρωτικό αποκλεισμό κατά της Αγγλίας. Η Ρωσία πρέπει να υπερασπιστεί
τον εαυτό της. Πρέπει να αποσυρθεί από τα Βαλκάνια. Πρέπει να
εγκαταλείψει τους Σέρβους, σε πρακτικό επίπεδο πλέον. Αυτό που λέει η
Ρωσία στους Σέρβους είναι πως σταματώ τον πόλεμο και θα κλείσω μια
συμφωνία με τους Οθωμανούς που σας ευνοεί, αλλά δεν μπορώ πλέον να είμαι
παρούσα στο μέτωπο, όπως είμαι μέχρι το 1812, ούτε μπορώ πιέσω τους
Οθωμανούς να σας χορηγήσουν εσωτερική αυτοδιοίκηση με βάση τη συμφωνία.
Το 1813 οι Σέρβοι κατέρρευσαν.
Κύριε
Σφέτα σας ευχαριστούμε πολύ για την πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση. Θα
συνεχίσουμε στο επόμενο μέρος από το Συνέδριο της Βιέννης και την
Ελληνική Επανάσταση μέχρι και τις παραμονές των Βαλκανικών Πολέμων, ώστε
σταδιακά να εισέλθουμε και στον 20 αιώνα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου