Η Μεσσηνία ως νέος γαστρονομικός προορισμός και τι προσδοκά ο επισκέπτης
Ο Γιώργος Καραμπάτος με την ελληνίδα δημοσιογράφο στη Σουηδία, Αλεξάνδρα Πασχαλίδου
Ο Γιώργος Καραμπάτος με την ελληνίδα δημοσιογράφο στη Σουηδία, Αλεξάνδρα Πασχαλίδου
Του Γιώργου Καραμπάτου*
Επιχειρώντας να κατανοήσουμε αυτές τις δυο αράδες γράμματα, δεν μπορούμε να αποφύγουμε το διπλό ερώτημα: «τι καλούμαστε να διαχειριστούμε και πώς οφείλουμε να πράξουμε για να έχει ανταπόκριση αυτό που θα κάνουμε». Ας ξεχάσουμε για λίγο ότι είμαστε ντόπιοι και ας…
Επιχειρώντας να κατανοήσουμε αυτές τις δυο αράδες γράμματα, δεν μπορούμε να αποφύγουμε το διπλό ερώτημα: «τι καλούμαστε να διαχειριστούμε και πώς οφείλουμε να πράξουμε για να έχει ανταπόκριση αυτό που θα κάνουμε». Ας ξεχάσουμε για λίγο ότι είμαστε ντόπιοι και ας…
…φανταστούμε ότι είμαστε καλοφαγάδες που διάλεξαν για προορισμό τη Μεσόγειο και ο αέρας τους έφερε στη Μεσσηνία. Τι κάνουμε; Ανοίγουμε το iphone και ψάχνουμε; Σηκώνουμε ψηλά τη μύτη και αρχίζουμε να αναζητούμε άγνωστες μυρωδιές; Κοιτάμε για κάποιο περίπτερο τουριστικής πληροφόρησης; Συστηνόμαστε ως καλοφαγάδες στον πρώτο τυχόντα και ρωτάμε που μπορούμε να φάμε μεσσηνιακά ;
Με λίγα λόγια, θέλουμε τη Μεσσηνία γαστρονομικό προορισμό;
Αν ναι, τότε πρέπει να ξεδιπλώσουμε το χάρτη και να διαγράψουμε μακρινούς ορίζοντες. Άμεσα, αποφασιστικά και έμπρακτα, χρειαζόμαστε:
Στρατηγική με όραμα (strategic visioning)
Το στρατήγημα της ανάπτυξης των τελευταίων δυο δεκαετιών, αν εξαιρέσουμε κάποια μεγάλα έργα υποδομών, απέτυχε οικτρά. Φαινομενικά αναζητούμε, όλοι, με παροιμιώδη καθυστέρηση, διέξοδο στο γαστρονομικό τουρισμό. Κάποιος ξένος θα μπορούσε να πει: μα καλά, εσείς οι Έλληνες πρώτοι στοχαστήκατε πάνω στο ευ ζειν, τώρα… ανακαλύπτετε ότι το φαγητό μπορεί να είναι γοητευτικό, ηδονικό και προσοδοφόρο στρατήγημα;
Ας πάμε σε στοιχεία του σήμερα, σε αριθμούς. Παρατηρούμε ότι στη Μεσσηνία λειτουργούν 2.500 επιχειρήσεις (εστιατόρια, ταβέρνες, καφενεία, ζαχαροπλαστεία, αναψυκτήρια) που φαινομενικά υπηρετούν – εμπορευματικά- των ανάγκη του ουρανίσκου και της κοιλιάς. Τι αντιλαμβάνεται ένας ξενόφερτος πελάτης σε ένα εστιατόριο της Μεσσηνίας, όταν στο τραπέζι του δεν ξεδιπλώνεται καμιά παράδοση και καμιά τέχνη· όταν στα προϊόντα και στα πιάτα που θα ζητήσει δεν υπάρχει ή δεν είναι εμφανής η τοπική προέλευση / ετικέτα και απουσιάζει ο ιδιαίτερος χαρακτήρας· όταν το λάδι ή το ξύδι στο τραπέζι δίνουν την αίσθηση του ασήμαντου, του ρυπαρού και του παραμελημένου. Αν όχι ο εστιάτορας, ποιος θα του περάσει, στην πράξη, το μήνυμα ότι η Μεσσηνία είναι η πατρίδα του ξερού σύκου και της κορινθιακής μαύρης σταφίδας , ο τόπος προέλευσης της ελιάς Καλαμών, και πόσα άλλα…;
Όταν η μεσσηνιακή εστιατορική δεν έχει επιχειρήσει να φτιάξει ντόπια-κοινή, περιεκτική, γλώσσα φιλοξενίας και γαστρονομικής επικοινωνίας, που να «σερβίρει» στο τραπέζι την καθαρότητα, την έλξη, το μυστήριο, το μύθο, την πληροφορία, την παράδοση, την αυθεντικότητα, το ταμπεραμέντο, την ιδιαιτερότητα και τη μοναδικότητα, για ποια γαστρονομία μπορούμε να μιλάμε και τι θα πάρει μαζί του αυτός που τόλμησε να ‘ρθει εδώ; Όταν ο εστιάτορας αδιαφορεί για τη δουλειά που κάνουν δέκα-είκοσι «ρομαντικοί» ή «επιστημονικοί» καλλιεργητές και τυποποιητές και δεν βάζει στην κουζίνα και στο τραπέζι τα προϊόντα τους· όταν ο μάγειρας δεν ξέρει με τι υλικά καταπιάνεται και η ιδέα του για τη γαστρονομία είναι ότι πρόκειται για καπρίτσιο και πανάκριβο σπορ μιας κάποιας συντεχνίας του lifestyle· όταν ο κατάλογος είναι στα ελληνικά μόνο και όταν ο σερβιτόρος δεν μιλάει μια ξένη γλώσσα, απέχουμε παρασάγγας από το να θέλουμε με αυτοπεποίθηση να γίνει η Μεσσηνία γαστρονομικός προορισμός.
Στη Μεσσηνία 250 επιχειρήσεις συνθλίβουν την ελιά. Έχουμε 250 ελαιοτριβεία. Τα περισσότερα έγιναν τα τελευταία 15 χρόνια ακολουθώντας τη λογική της εθνικής στρατηγικής για την περιφερειακή ανάπτυξη και την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού προϊόντος. Και συνεχίζουμε να επιδοτούμε… τη σύνθλιψη. Τα συμπεράσματα δικά σας.
Έχουμε την Ελιά Καλαμών ως προϊόν αιχμής. Θα μπορούσε να είναι το σωσίβιό μας. Ωστόσο θέλουμε να πνιγούμε στο λάδι. Με 1.500 τόνους τυποποιημένης ελιάς ετησίως δεν μπορείς να ανοίξεις την όρεξη των αγορών….
(Χρειαζόμαστε) Προϊόν-ναυαρχίδα
Θέλουμε την Ελιά Καλαμών ναυαρχίδα των γαστρονομικών μας προϊόντων ; Αν ναι, τότε πρέπει να πάμε σε αμιγώς συμβολαιακή καλλιέργεια στο συγκεκριμένο προϊόν. Μετά μπορούμε να ανοίξουμε τη συνοδευτική παλέτα. Προϊόντα υπάρχουν και δεν έχουν καταφέρει ακόμα να τοποθετηθούν, όχι στην εσωτερική, αλλά ούτε καν στην τοπική αγορά. Και είναι σημαντικό να ενσωματωθούν στον τοπικό και τον πελοποννησιακό κατάλογο της εστίασης και προοδευτικά να ενταχθούν στο χάρτη της γαστρονομίας, είτε αυτός ονομάζεται Μεσσηνιακός είτε Πελοποννησιακός είτε Νοτιο-ελλαδικός.
Τώρα, θα ήμασταν αφελείς να πιστέψουμε ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε διεθνές τουριστικό ρεύμα επενδύοντας αποκλειστικά πάνω στην Ελιά Καλαμών. Η Ελιά μπορεί να είναι ο αγγελιοφόρος, το όχημα, η αφορμή και, γιατί όχι, το πρόσχημα να ξεδιπλωθεί το ταξιδιωτικό και ειδικά το «γαστριμαργικό» μήνυμα και να ανοίξει η όρεξη.
(Χρειαζόμαστε) Territorial Marketing
Προορισμός σαν τη Μεσσηνία δεν γίνεσαι· είσαι για αιώνες η Μεσσηνία! Και δεν χρειάζεται να ανακαλύψεις τον τροχό ούτε να στήσεις τον μεγαλύτερο παιχνιδότοπο του κόσμου για να προσελκύσεις τουρίστες. Χρειάζεται να μπορέσεις να στοιχειοθετήσεις και να διαθέσεις με έναν, κατά το δυνατό, σύγχρονο και συστηματικό τρόπο την αυθεντικότητά σου, την παράδοσή σου και το μεράκι σου.
Το γεγονός ότι η Μεσσηνία δεν συνιστά μια διακριτή γεωγραφικά οντότητα (όπως π.χ. η Κρήτη, η Σαντορίνη), αλλά αποτελεί ποικιλόμορφο τμήμα μιας πληθωρικής Πελοποννήσου, είναι ως ένα βαθμό πρόβλημα. Δύσκολα μπορείς να την προβάλεις ως αυτοτελή και μοναδικό «γαστριμαργικό» προορισμό και δύσκολα μπορείς να καρπωθείς όλα τα οφέλη από τον εισερχόμενο τουρισμό. Επίσης, είναι ιδιαίτερα δύσκολο να διαχειριστείς εξ’ ολοκλήρου -από τη Μεσσηνία και για τη Μεσσηνία μονάχα- την προσέλευση, τη διοργάνωση και τη διακομιδή. Εξ’ άλλου, μπορεί να είναι και ασύμφορο οικονομικά. Και πόσο μπορείς να υπερθεματίσεις με τη γαστρονομία, όταν ο επισκέπτης δικαιολογημένα θα θελήσει να εντάξει στο πρόγραμμα του μια ολοήμερη επίσκεψη στην Αρχαία Ολυμπία, την Αρχαία Νεμέα ή την Αρχαία Κόρινθο. Ίσως είναι προτιμότερο να προβληθεί η Μεσσηνία μέσα από μια ευρύτερη γεωγραφική ενότητα, όπως αυτή της νότιας Πελοποννήσου ή ακόμα και ολόκληρης της Πελοποννήσου.
Γεωγραφικές ενότητες με ομοειδή χαρακτηριστικά, στη Μεσόγειο και τη Νότια Ευρώπη, προκειμένου να διαχειριστούν αποτελεσματικά τον εισερχόμενο τουρισμό και να επιτύχουν τη μέγιστη δυνατή διασπορά των ωφελειών στις κοινότητες της περιοχής τους, ανέπτυξαν και αξιοποίησαν εργαλεία στρατηγικής τα οποία εμείς, απορώ, γιατί δεν έχουμε ακόμα χρησιμοποιήσει…
Αξιοσημείωτα παραδείγματα μπορούμε να εντοπίσουμε κυρίως στη Γαλλία (την Προβηγκία, την Περιφέρεια της Λυόν και στην Περιφέρεια της Τουλούζης, αλλά και στην Ιταλία (Σικελία, Απουλία, Ούμπρια). Ειδικά η Περιφέρεια της Λυόν και η Περιφέρεια της Τουλούζης, δυο από τις μεγαλύτερες Περιφέρειες της Γαλλίας, συνιστούν παραδείγματα που οφείλουμε να μελετήσουμε. Πρόκειται για οριοθετήσεις που έγιναν πρόσφατα (τέλος του 20ου αιώνα) και η έκτασή τους, τόσο της μιας όσο και της άλλης, δεν συνιστά γεωγραφική και ιστορική ενότητα. Η έκταση της Περιφέρειας της Τουλούζης, για παράδειγμα, είναι περίπου ίση μ’ εκείνη της Δανίας, της Ολλανδίας ή της Πελοποννήσου. Στις Περιφέρειες αυτές εφαρμόστηκε το αναπτυξιακό και επικοινωνιακό εργαλείο του Χωρικού (Territorial) Marketing, με εκπληκτικά αποτελέσματα.
(Χρειαζόμαστε) Μηχανισμό υποβοήθησης και διασφάλισης της κοινωνικής συνοχής σε επίπεδο χωρικής ενότητας
Οικονομικά και κοινωνικά, η χώρα, η Πελοπόννησος και η Μεσσηνία βιώνουν μια εξαιρετικά επώδυνη οικονομική κατάσταση. Και δεν ξέρουμε μέχρι πότε. Οποιαδήποτε αναπτυξιακή στρατηγική εκτελείται η σχεδιάζεται να εκτελεστεί μέσα σε αυτές τις συνθήκες και προσβλέπει σε μια βιώσιμη κατάσταση, οφείλει να κινηθεί πάνω στον άξονα της κοινωνικής συνοχής. Και δεν είναι απαίτηση η κοινωνική συνοχή, ούτε χρειάζεται ξεχωριστό ταμείο για την ενίσχυσή της. Όχι μόνο η υπεραξία, αλλά και το άμεσο κέρδος πρέπει να είναι η κοινωνική συνοχή. Θέλουμε η γη μας να συνεχίσει να μας θρέφει, χωρίς να νιώθουμε αγγαρεία την καλλιέργειά της ; Θέλουμε να χαιρόμαστε τους καρπούς της κι απ’ το περίσσευμα να χαίρονται και άλλοι ; Τότε ας ξεχάσουμε την Κεντρική Εξουσία και ας απαιτήσουμε ουσιαστική συνδρομή, λιγότερη γραφειοκρατία, οξύ νου, γλώσσα περιεκτική και… ρομαντισμό, από την Περιφερειακή Διοίκηση και τους Δήμους.
(Χρειαζόμαστε) Συνεκτική και ενιαία πολιτική προβολής, επικοινωνίας και lobbying
Αναλαμβάνουμε πρωτοβουλίες αυτο-οργάνωσης, καινοτομούμε συμφωνώντας στο Σχέδιο και Ευθυγραμμιζόμαστε. Όσοι σήμερα βρισκόμαστε εδώ, έχουμε μια πορεία και πιστεύω πως, εξ’ αρχής, όλοι είχαμε ένα όραμα για τον τρόπο διαχείρισης της σχέσης μας με τα πράγματα και με τους άλλους. Πιστεύω ότι είναι ώρα να «πετάξουμε τις σκούφιες μας» στην πρόκληση!!!! Και να κρατήσουμε τον κόσμο που κινείται μέσα και γύρω από τα χωράφια μας όρθιο· να μην τον αφήσουμε να κιοτέψει. Με τα μέσα που διαθέτει η κάθε ομάδα και με τις σχέσεις που έχει δημιουργήσει ο κάθε ένας από εμάς μέσα από την επαγγελματική του δράση, ας αξιολογήσουμε τί επιρροή μπορούμε να ασκήσουμε και τί δυνάμεθα να συνεισφέρουμε σε επίπεδο προβολής και επικοινωνίας, ώστε «το αγώι να ξυπνήσει τον αγωγιάτη», να πάρει μπρος γαστρονομικά η Μεσσηνία.
Αν δεν δημιουργήσουμε προσδοκίες για τον τόπο και τον κόσμο μας, πώς μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα «τι προσδοκά ο επισκέπτης από τη Μεσσηνία;”.
(Χρειαζόμαστε) Έμπρακτη στήριξη της δημιουργικότητας και της παραγωγικής εξωστρέφειας, όπου εκδηλώνεται
Οι γνώσεις, η εμπειρία, το κύρος, ο χρόνος και η διάθεση μας είναι εκείνα τα οποία μπορούν να προσφερθούν ακόμα και δωρεάν, εάν πρόκειται να κινήσουμε τα πράγματα. Να βοηθήσουμε, ακόμα και αφιλοκερδώς, ανθρώπους που έχουν μεράκι για τα πράγματα. Πενήντα τέτοιους νοματαίους να στηρίξουμε ανοιχτά να σταθούν και να ξεχωρίσουν σε ένα-δυο χρόνια στη Μεσσηνία, είναι αρκετό για να αλλάξουν, εδώ και σε σχέση με το έξω, τα μυαλά του κόσμου.
Προς αυτή την κατεύθυνση λειτουργεί η σημερινή πρωτοβουλία, όπως κι εκείνη που ακολουθεί την επόμενη εβδομάδα κι αφορά στις εξαγωγές, την οργάνωση της οποίας έχουν αναλάβει οι «Φύλακες Άγγελοι», το Ίδρυμα Καπετάν Βασίλη και το Ίδρυμα Γ. & Β. Καρέλια, σε συνεργασία με το Επιμελητήριο Μεσσηνίας.
(Χρειαζόμαστε) θεματοφύλακα για το προϊόν / υπηρεσία αιχμής και το χωρικό (Territorial) marketing
Αδιαμφισβήτητα, η γαστρονομία είναι κορυφαίο πολιτισμικό δημιούργημα μέσα στο οποίο ενσωματώνονται η ιστορία, η παράδοση, η θρησκεία, η πολιτική, οι ιδέες, η αντίληψη για τη ζωή και, βέβαια, η αναζήτηση της ευδαιμονίας.
Η γαστρονομία είναι έντεχνη κοινωνική διαδικασία με πολλές και σημαντικές προεκτάσεις. Έχουμε άραγε αναρωτηθεί, αν διασύρεται ο πολιτισμός μας, όταν δεν εκτιμούμε το προϊόν που παράγουμε, όταν ντρεπόμαστε για το φαί που τρώμε, όταν το καταπίνουμε αμάσητο ;
Στο σύγχρονο κόσμο, ένα gourmet εστιατόριο μπορεί να είναι και μέσα σε έναν παραδοσιακό ελαιώνα ή σε έναν ορεινό αμπελώνα, αρκετά μακριά από μητροπόλεις κι από πόλεις, και να είναι βιώσιμο και εξαιρετικά κερδοφόρο. Όταν όμως το στρατήγημα έχει να κάνει με έναν τόπο ολόκληρο και με έναν κόσμο, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο καταπιάνεται με τη γη και τα προϊόντα της, ούτε δέκα, δεν είναι ο αριθμός των gourmet εστιατορίων που θα ξεκολλήσει τα πράγματα. Είναι ένας παλμός πολύ-επίπεδος και μια δράση πολυσύνθετη, μια ποικιλότητα που πρέπει να βρει το τέμπο της και μια κοινή γλώσσα σκέψης και πράξης, να αρχίσει να εκφράζεται.
(Χρειαζόμαστε) Ευφυές Πλέγμα επικουρικών λειτουργιών και υπηρεσιών
Για να πάρεις άδεια εστιάτορα στη Γαλλία ή για να έχεις το δικαίωμα διάθεσης κρασιών περνάς από υποχρεωτική εκπαίδευση τριών μηνών.
Το γουρουνόπουλο, το έδεσμα που θα μπορούσε να φέρει επισκέπτες στη Μεσσηνία, εμείς το έχουμε πετάξει στο δρόμο, χωρίς κανόνες υγιεινής, χωρίς τέχνη το προσφέρουμε, άλλοτε φθηνά και άλλοτε ακριβά, με μύγες ή χωρίς, στους κυνηγούς της ευδαιμονίας.
Δεν μπορούμε να μιλάμε για γαστρονομικό προορισμό, με αξιώσεις από το διεθνή τουρισμό, αν δεν έχουμε τη βούληση και την ικανότητα να διαμορφώσουμε ένα ευφυές πλέγμα υπηρεσιών και λειτουργιών που θα υποστηρίξουν το εγχείρημα της θέσμισης και συγκρότησης της Μεσσηνίας (ή της νότιας Πελοποννήσου) ως γαστρονομικού προορισμού.
Μερικά πράγματα έχουν γίνει, κάποια άλλα έχουν δρομολογηθεί και πολλά απομένουν να γίνουν. Έχουν γίνει:
1. Το Ίδρυμα Καπετάν Βασίλη Κωνσταντακόπουλου που, μεταξύ άλλων, στόχο έχει να προωθήσει και να στηρίξει την καινοτομία στον αγροτικό χώρο.
2. Η συνεργασία του Ιδρύματος με τους Χρυσούς Σκούφους και το Επιμελητήριο Μεσσηνίας στο πλαίσιο κοινών πρωτοβουλιών όπως η σημερινή.
3. Γραφείο Υποδοχής Συνεδρίων, Επισκεπτών & Θεματικού Τουρισμού Μεσσηνίας. Το Γραφείο (KVCB) ιδρύθηκε από το Επιμελητήριο Μεσσηνίας, κατά τα διεθνή πρότυπα, με σκοπό να προωθήσει συστηματικά τη Μεσσηνία ως προορισμό επαγγελματικού τουρισμού (συναντήσεις όπως η σημερινή, ταξίδια κινήτρων, συνέδρια και εκθέσεις), αλλά και θεματικού τουρισμού, στις αντίστοιχες πραγματικές και δυνητικές αγορές τους, παρέχοντας εξειδικευμένη πληροφόρηση στους επαγγελματίες του τουρισμού και τους μεμονωμένους.
4. Η Σχολή Γαστρονομίας του Επιμελητηρίου Μεσσηνίας, της οποίας η δημιουργία έχει δρομολογηθεί. Η πρωτοβουλία φιλοδοξεί να θέσει τις βάσεις για μια επαγγελματική αντιμετώπιση της γαστρονομίας και του τουριστικού προϊόντος σε ολόκληρη την Πελοπόννησο και, γιατί όχι, τη Μεσόγειο. Είναι πολύ σημαντικό να υπάρξει ένας ζωντανός οργανισμός που να παρέχει κατάρτιση και πιστοποίηση, ώστε να έχει η κουζίνα θεσμικό λόγο στο τοπικό γίγνεσθαι και απέναντι σε ιδιωτικούς φορείς και επαγγελματίες της εστίασης και του τουρισμού.
5. Το Μουσείο Αγροτικών Προϊόντων στον ίδιο χώρο και η Τράπεζα Κρασιών (wine bank)
7. Το Panel Test του Τ.Ε.Ι. Καλαμάτας
8. Το Ιδιωτικό Εκπαιδευτικό Κέντρο Μαγειρικής Καλαμάτας, το οποίο σύστησε και λειτουργεί ο κ. Φώτης Μπουγάς. Μια ιδιωτική δομή που μπορεί να προσφέρει δημιουργικές και επαγγελματικής διεξόδους σε νέους της Περιφέρειάς μας.
9. Το «ΣΧΟΛΑΤΣΙΟ», ένα δημιουργικό πιλοτικό έργο του Πολιτιστικού Οργανισμού «Δρόμοι της Ελιάς», το οποίο υποστηρίχθηκε οικονομικά από το Διεθνές Συμβούλιο Ελαιολάδου. Επιδίωξή μας ήταν να εισηγηθούμε και να κάνουμε πράξη, σε όλο το εύρος απαιτήσεων, ένα μεσογειακό υγιεινό κολατσιό για τους μαθητές.
10. Η αναγνώριση από την UNESCO της Μεσογειακής Διατροφής ως άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και της Κορώνης πρωταγωνίστριας σε αυτό το σπουδαίο επίτευγμα.
(Χρειαζόμαστε) Μηχανισμό προστασίας από εξωθεσμικές παρεμβάσεις και από αθέμιτο ανταγωνισμό.
Για να κινήσουμε το μεσσηνιακό δυναμικό δημιουργικά και γαστρονομικά, πρέπει ν’ απαλλαγεί η βρώση από την κηδεμονία και την κακοδαιμονία!!
Ό, τι δημιουργικό έχει παραχθεί και ό, τι παράγεται εφεξής, πρέπει να προστατεύεται, από εσωτερικές και εξωτερικές απειλές. Ο τουρισμός και η γαστρονομία είναι αγορές και, σε έναν κόσμο που κυριαρχείται από την οικονομία του χρήματος και την κερδοσκοπία, τίποτα δεν είναι δεδομένο.
Εάν θέλουμε την Μεσσηνία τουριστικό και γαστρονομικό προορισμό, οι πολίτες, οι κάτοικοί της, πρέπει να αναλάβουν συνευθύνη στην επιδίωξη του Σχεδίου και να ευθυγραμμιστούν σε επίπεδο συμπεριφορών και δράσεων.
Αν χρειαζόμαστε έναν κώδικα ηθικής (code of ethics), να τον συντάξουμε και να τον τηρούμε απαρέγκλιτα.
Αν χρειαζόμαστε «επιχειρηματικούς αγγέλους» (business angels) για να μην μένουν απροστάτευτες οι επιχειρηματικές μας πρωτοβουλίες, ας τους αναζητήσουμε.
Αν θέλουμε σουμπετεριανού τύπου επιχειρηματίες σε δραστηριότητες που σχετίζονται, με τον έναν ή το άλλον τρόπο, με τη γαστρονομία, ας στηρίξουμε εκείνους που διαθέτουν όραμα και τόλμη.
Αν νιώθουμε ότι διάφορα μικροπολιτικά συμφέροντα και μικροπρέπειες θολώνουν τον ορίζοντα του Σχεδίου μας και ανακόπτουν την πορεία μας, ας τελειώνουμε με αυτά.
Εμείς είμαστε ο μηχανισμός παραγωγής, εμείς οφείλουμε να είμαστε και ο μηχανισμός εξέλιξης και αυτοπροστασίας.
Κλείνοντας θα ήθελα απλά να επισημάνω ότι, εσχάτως, οι λεγόμενες αναπτυγμένες κοινωνίες, με πρώτη τη Βόρεια Αμερική, ανακάλυψαν τις αρετές της μεσογειακής διατροφής και ανοίγονται με όρεξη στις γεύσεις της μεσογειακής κουζίνας, αναπόσπαστο κομμάτι της οποίας είναι η ελληνική. Δεν έχουμε παρά να συνεννοηθούμε και να δράσουμε συντονισμένα, κατά τις δυνάμεις του ο καθένας, αξιοποιώντας φυσικά τις ευκαιρίες σαν την σημερινή.
*Εκτελεστικός Διευθυντής Πολιτιστικού Οργανισμού «Οι Δρόμοι της Ελιάς»
*Ομιλία στα εκπαιδευτικά σεμινάρια γαστρονομίας που ξεκίνησαν χθες και ολοκληρώνονται αύριο στην Costa Navarino
Με λίγα λόγια, θέλουμε τη Μεσσηνία γαστρονομικό προορισμό;
Αν ναι, τότε πρέπει να ξεδιπλώσουμε το χάρτη και να διαγράψουμε μακρινούς ορίζοντες. Άμεσα, αποφασιστικά και έμπρακτα, χρειαζόμαστε:
Στρατηγική με όραμα (strategic visioning)
Το στρατήγημα της ανάπτυξης των τελευταίων δυο δεκαετιών, αν εξαιρέσουμε κάποια μεγάλα έργα υποδομών, απέτυχε οικτρά. Φαινομενικά αναζητούμε, όλοι, με παροιμιώδη καθυστέρηση, διέξοδο στο γαστρονομικό τουρισμό. Κάποιος ξένος θα μπορούσε να πει: μα καλά, εσείς οι Έλληνες πρώτοι στοχαστήκατε πάνω στο ευ ζειν, τώρα… ανακαλύπτετε ότι το φαγητό μπορεί να είναι γοητευτικό, ηδονικό και προσοδοφόρο στρατήγημα;
Ας πάμε σε στοιχεία του σήμερα, σε αριθμούς. Παρατηρούμε ότι στη Μεσσηνία λειτουργούν 2.500 επιχειρήσεις (εστιατόρια, ταβέρνες, καφενεία, ζαχαροπλαστεία, αναψυκτήρια) που φαινομενικά υπηρετούν – εμπορευματικά- των ανάγκη του ουρανίσκου και της κοιλιάς. Τι αντιλαμβάνεται ένας ξενόφερτος πελάτης σε ένα εστιατόριο της Μεσσηνίας, όταν στο τραπέζι του δεν ξεδιπλώνεται καμιά παράδοση και καμιά τέχνη· όταν στα προϊόντα και στα πιάτα που θα ζητήσει δεν υπάρχει ή δεν είναι εμφανής η τοπική προέλευση / ετικέτα και απουσιάζει ο ιδιαίτερος χαρακτήρας· όταν το λάδι ή το ξύδι στο τραπέζι δίνουν την αίσθηση του ασήμαντου, του ρυπαρού και του παραμελημένου. Αν όχι ο εστιάτορας, ποιος θα του περάσει, στην πράξη, το μήνυμα ότι η Μεσσηνία είναι η πατρίδα του ξερού σύκου και της κορινθιακής μαύρης σταφίδας , ο τόπος προέλευσης της ελιάς Καλαμών, και πόσα άλλα…;
Όταν η μεσσηνιακή εστιατορική δεν έχει επιχειρήσει να φτιάξει ντόπια-κοινή, περιεκτική, γλώσσα φιλοξενίας και γαστρονομικής επικοινωνίας, που να «σερβίρει» στο τραπέζι την καθαρότητα, την έλξη, το μυστήριο, το μύθο, την πληροφορία, την παράδοση, την αυθεντικότητα, το ταμπεραμέντο, την ιδιαιτερότητα και τη μοναδικότητα, για ποια γαστρονομία μπορούμε να μιλάμε και τι θα πάρει μαζί του αυτός που τόλμησε να ‘ρθει εδώ; Όταν ο εστιάτορας αδιαφορεί για τη δουλειά που κάνουν δέκα-είκοσι «ρομαντικοί» ή «επιστημονικοί» καλλιεργητές και τυποποιητές και δεν βάζει στην κουζίνα και στο τραπέζι τα προϊόντα τους· όταν ο μάγειρας δεν ξέρει με τι υλικά καταπιάνεται και η ιδέα του για τη γαστρονομία είναι ότι πρόκειται για καπρίτσιο και πανάκριβο σπορ μιας κάποιας συντεχνίας του lifestyle· όταν ο κατάλογος είναι στα ελληνικά μόνο και όταν ο σερβιτόρος δεν μιλάει μια ξένη γλώσσα, απέχουμε παρασάγγας από το να θέλουμε με αυτοπεποίθηση να γίνει η Μεσσηνία γαστρονομικός προορισμός.
Στη Μεσσηνία 250 επιχειρήσεις συνθλίβουν την ελιά. Έχουμε 250 ελαιοτριβεία. Τα περισσότερα έγιναν τα τελευταία 15 χρόνια ακολουθώντας τη λογική της εθνικής στρατηγικής για την περιφερειακή ανάπτυξη και την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού προϊόντος. Και συνεχίζουμε να επιδοτούμε… τη σύνθλιψη. Τα συμπεράσματα δικά σας.
Έχουμε την Ελιά Καλαμών ως προϊόν αιχμής. Θα μπορούσε να είναι το σωσίβιό μας. Ωστόσο θέλουμε να πνιγούμε στο λάδι. Με 1.500 τόνους τυποποιημένης ελιάς ετησίως δεν μπορείς να ανοίξεις την όρεξη των αγορών….
(Χρειαζόμαστε) Προϊόν-ναυαρχίδα
Θέλουμε την Ελιά Καλαμών ναυαρχίδα των γαστρονομικών μας προϊόντων ; Αν ναι, τότε πρέπει να πάμε σε αμιγώς συμβολαιακή καλλιέργεια στο συγκεκριμένο προϊόν. Μετά μπορούμε να ανοίξουμε τη συνοδευτική παλέτα. Προϊόντα υπάρχουν και δεν έχουν καταφέρει ακόμα να τοποθετηθούν, όχι στην εσωτερική, αλλά ούτε καν στην τοπική αγορά. Και είναι σημαντικό να ενσωματωθούν στον τοπικό και τον πελοποννησιακό κατάλογο της εστίασης και προοδευτικά να ενταχθούν στο χάρτη της γαστρονομίας, είτε αυτός ονομάζεται Μεσσηνιακός είτε Πελοποννησιακός είτε Νοτιο-ελλαδικός.
Τώρα, θα ήμασταν αφελείς να πιστέψουμε ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε διεθνές τουριστικό ρεύμα επενδύοντας αποκλειστικά πάνω στην Ελιά Καλαμών. Η Ελιά μπορεί να είναι ο αγγελιοφόρος, το όχημα, η αφορμή και, γιατί όχι, το πρόσχημα να ξεδιπλωθεί το ταξιδιωτικό και ειδικά το «γαστριμαργικό» μήνυμα και να ανοίξει η όρεξη.
(Χρειαζόμαστε) Territorial Marketing
Προορισμός σαν τη Μεσσηνία δεν γίνεσαι· είσαι για αιώνες η Μεσσηνία! Και δεν χρειάζεται να ανακαλύψεις τον τροχό ούτε να στήσεις τον μεγαλύτερο παιχνιδότοπο του κόσμου για να προσελκύσεις τουρίστες. Χρειάζεται να μπορέσεις να στοιχειοθετήσεις και να διαθέσεις με έναν, κατά το δυνατό, σύγχρονο και συστηματικό τρόπο την αυθεντικότητά σου, την παράδοσή σου και το μεράκι σου.
Το γεγονός ότι η Μεσσηνία δεν συνιστά μια διακριτή γεωγραφικά οντότητα (όπως π.χ. η Κρήτη, η Σαντορίνη), αλλά αποτελεί ποικιλόμορφο τμήμα μιας πληθωρικής Πελοποννήσου, είναι ως ένα βαθμό πρόβλημα. Δύσκολα μπορείς να την προβάλεις ως αυτοτελή και μοναδικό «γαστριμαργικό» προορισμό και δύσκολα μπορείς να καρπωθείς όλα τα οφέλη από τον εισερχόμενο τουρισμό. Επίσης, είναι ιδιαίτερα δύσκολο να διαχειριστείς εξ’ ολοκλήρου -από τη Μεσσηνία και για τη Μεσσηνία μονάχα- την προσέλευση, τη διοργάνωση και τη διακομιδή. Εξ’ άλλου, μπορεί να είναι και ασύμφορο οικονομικά. Και πόσο μπορείς να υπερθεματίσεις με τη γαστρονομία, όταν ο επισκέπτης δικαιολογημένα θα θελήσει να εντάξει στο πρόγραμμα του μια ολοήμερη επίσκεψη στην Αρχαία Ολυμπία, την Αρχαία Νεμέα ή την Αρχαία Κόρινθο. Ίσως είναι προτιμότερο να προβληθεί η Μεσσηνία μέσα από μια ευρύτερη γεωγραφική ενότητα, όπως αυτή της νότιας Πελοποννήσου ή ακόμα και ολόκληρης της Πελοποννήσου.
Γεωγραφικές ενότητες με ομοειδή χαρακτηριστικά, στη Μεσόγειο και τη Νότια Ευρώπη, προκειμένου να διαχειριστούν αποτελεσματικά τον εισερχόμενο τουρισμό και να επιτύχουν τη μέγιστη δυνατή διασπορά των ωφελειών στις κοινότητες της περιοχής τους, ανέπτυξαν και αξιοποίησαν εργαλεία στρατηγικής τα οποία εμείς, απορώ, γιατί δεν έχουμε ακόμα χρησιμοποιήσει…
Αξιοσημείωτα παραδείγματα μπορούμε να εντοπίσουμε κυρίως στη Γαλλία (την Προβηγκία, την Περιφέρεια της Λυόν και στην Περιφέρεια της Τουλούζης, αλλά και στην Ιταλία (Σικελία, Απουλία, Ούμπρια). Ειδικά η Περιφέρεια της Λυόν και η Περιφέρεια της Τουλούζης, δυο από τις μεγαλύτερες Περιφέρειες της Γαλλίας, συνιστούν παραδείγματα που οφείλουμε να μελετήσουμε. Πρόκειται για οριοθετήσεις που έγιναν πρόσφατα (τέλος του 20ου αιώνα) και η έκτασή τους, τόσο της μιας όσο και της άλλης, δεν συνιστά γεωγραφική και ιστορική ενότητα. Η έκταση της Περιφέρειας της Τουλούζης, για παράδειγμα, είναι περίπου ίση μ’ εκείνη της Δανίας, της Ολλανδίας ή της Πελοποννήσου. Στις Περιφέρειες αυτές εφαρμόστηκε το αναπτυξιακό και επικοινωνιακό εργαλείο του Χωρικού (Territorial) Marketing, με εκπληκτικά αποτελέσματα.
(Χρειαζόμαστε) Μηχανισμό υποβοήθησης και διασφάλισης της κοινωνικής συνοχής σε επίπεδο χωρικής ενότητας
Οικονομικά και κοινωνικά, η χώρα, η Πελοπόννησος και η Μεσσηνία βιώνουν μια εξαιρετικά επώδυνη οικονομική κατάσταση. Και δεν ξέρουμε μέχρι πότε. Οποιαδήποτε αναπτυξιακή στρατηγική εκτελείται η σχεδιάζεται να εκτελεστεί μέσα σε αυτές τις συνθήκες και προσβλέπει σε μια βιώσιμη κατάσταση, οφείλει να κινηθεί πάνω στον άξονα της κοινωνικής συνοχής. Και δεν είναι απαίτηση η κοινωνική συνοχή, ούτε χρειάζεται ξεχωριστό ταμείο για την ενίσχυσή της. Όχι μόνο η υπεραξία, αλλά και το άμεσο κέρδος πρέπει να είναι η κοινωνική συνοχή. Θέλουμε η γη μας να συνεχίσει να μας θρέφει, χωρίς να νιώθουμε αγγαρεία την καλλιέργειά της ; Θέλουμε να χαιρόμαστε τους καρπούς της κι απ’ το περίσσευμα να χαίρονται και άλλοι ; Τότε ας ξεχάσουμε την Κεντρική Εξουσία και ας απαιτήσουμε ουσιαστική συνδρομή, λιγότερη γραφειοκρατία, οξύ νου, γλώσσα περιεκτική και… ρομαντισμό, από την Περιφερειακή Διοίκηση και τους Δήμους.
(Χρειαζόμαστε) Συνεκτική και ενιαία πολιτική προβολής, επικοινωνίας και lobbying
Αναλαμβάνουμε πρωτοβουλίες αυτο-οργάνωσης, καινοτομούμε συμφωνώντας στο Σχέδιο και Ευθυγραμμιζόμαστε. Όσοι σήμερα βρισκόμαστε εδώ, έχουμε μια πορεία και πιστεύω πως, εξ’ αρχής, όλοι είχαμε ένα όραμα για τον τρόπο διαχείρισης της σχέσης μας με τα πράγματα και με τους άλλους. Πιστεύω ότι είναι ώρα να «πετάξουμε τις σκούφιες μας» στην πρόκληση!!!! Και να κρατήσουμε τον κόσμο που κινείται μέσα και γύρω από τα χωράφια μας όρθιο· να μην τον αφήσουμε να κιοτέψει. Με τα μέσα που διαθέτει η κάθε ομάδα και με τις σχέσεις που έχει δημιουργήσει ο κάθε ένας από εμάς μέσα από την επαγγελματική του δράση, ας αξιολογήσουμε τί επιρροή μπορούμε να ασκήσουμε και τί δυνάμεθα να συνεισφέρουμε σε επίπεδο προβολής και επικοινωνίας, ώστε «το αγώι να ξυπνήσει τον αγωγιάτη», να πάρει μπρος γαστρονομικά η Μεσσηνία.
Αν δεν δημιουργήσουμε προσδοκίες για τον τόπο και τον κόσμο μας, πώς μπορούμε να απαντήσουμε στο ερώτημα «τι προσδοκά ο επισκέπτης από τη Μεσσηνία;”.
(Χρειαζόμαστε) Έμπρακτη στήριξη της δημιουργικότητας και της παραγωγικής εξωστρέφειας, όπου εκδηλώνεται
Οι γνώσεις, η εμπειρία, το κύρος, ο χρόνος και η διάθεση μας είναι εκείνα τα οποία μπορούν να προσφερθούν ακόμα και δωρεάν, εάν πρόκειται να κινήσουμε τα πράγματα. Να βοηθήσουμε, ακόμα και αφιλοκερδώς, ανθρώπους που έχουν μεράκι για τα πράγματα. Πενήντα τέτοιους νοματαίους να στηρίξουμε ανοιχτά να σταθούν και να ξεχωρίσουν σε ένα-δυο χρόνια στη Μεσσηνία, είναι αρκετό για να αλλάξουν, εδώ και σε σχέση με το έξω, τα μυαλά του κόσμου.
Προς αυτή την κατεύθυνση λειτουργεί η σημερινή πρωτοβουλία, όπως κι εκείνη που ακολουθεί την επόμενη εβδομάδα κι αφορά στις εξαγωγές, την οργάνωση της οποίας έχουν αναλάβει οι «Φύλακες Άγγελοι», το Ίδρυμα Καπετάν Βασίλη και το Ίδρυμα Γ. & Β. Καρέλια, σε συνεργασία με το Επιμελητήριο Μεσσηνίας.
(Χρειαζόμαστε) θεματοφύλακα για το προϊόν / υπηρεσία αιχμής και το χωρικό (Territorial) marketing
Αδιαμφισβήτητα, η γαστρονομία είναι κορυφαίο πολιτισμικό δημιούργημα μέσα στο οποίο ενσωματώνονται η ιστορία, η παράδοση, η θρησκεία, η πολιτική, οι ιδέες, η αντίληψη για τη ζωή και, βέβαια, η αναζήτηση της ευδαιμονίας.
Η γαστρονομία είναι έντεχνη κοινωνική διαδικασία με πολλές και σημαντικές προεκτάσεις. Έχουμε άραγε αναρωτηθεί, αν διασύρεται ο πολιτισμός μας, όταν δεν εκτιμούμε το προϊόν που παράγουμε, όταν ντρεπόμαστε για το φαί που τρώμε, όταν το καταπίνουμε αμάσητο ;
Στο σύγχρονο κόσμο, ένα gourmet εστιατόριο μπορεί να είναι και μέσα σε έναν παραδοσιακό ελαιώνα ή σε έναν ορεινό αμπελώνα, αρκετά μακριά από μητροπόλεις κι από πόλεις, και να είναι βιώσιμο και εξαιρετικά κερδοφόρο. Όταν όμως το στρατήγημα έχει να κάνει με έναν τόπο ολόκληρο και με έναν κόσμο, που με τον ένα ή τον άλλο τρόπο καταπιάνεται με τη γη και τα προϊόντα της, ούτε δέκα, δεν είναι ο αριθμός των gourmet εστιατορίων που θα ξεκολλήσει τα πράγματα. Είναι ένας παλμός πολύ-επίπεδος και μια δράση πολυσύνθετη, μια ποικιλότητα που πρέπει να βρει το τέμπο της και μια κοινή γλώσσα σκέψης και πράξης, να αρχίσει να εκφράζεται.
(Χρειαζόμαστε) Ευφυές Πλέγμα επικουρικών λειτουργιών και υπηρεσιών
Για να πάρεις άδεια εστιάτορα στη Γαλλία ή για να έχεις το δικαίωμα διάθεσης κρασιών περνάς από υποχρεωτική εκπαίδευση τριών μηνών.
Το γουρουνόπουλο, το έδεσμα που θα μπορούσε να φέρει επισκέπτες στη Μεσσηνία, εμείς το έχουμε πετάξει στο δρόμο, χωρίς κανόνες υγιεινής, χωρίς τέχνη το προσφέρουμε, άλλοτε φθηνά και άλλοτε ακριβά, με μύγες ή χωρίς, στους κυνηγούς της ευδαιμονίας.
Δεν μπορούμε να μιλάμε για γαστρονομικό προορισμό, με αξιώσεις από το διεθνή τουρισμό, αν δεν έχουμε τη βούληση και την ικανότητα να διαμορφώσουμε ένα ευφυές πλέγμα υπηρεσιών και λειτουργιών που θα υποστηρίξουν το εγχείρημα της θέσμισης και συγκρότησης της Μεσσηνίας (ή της νότιας Πελοποννήσου) ως γαστρονομικού προορισμού.
Μερικά πράγματα έχουν γίνει, κάποια άλλα έχουν δρομολογηθεί και πολλά απομένουν να γίνουν. Έχουν γίνει:
1. Το Ίδρυμα Καπετάν Βασίλη Κωνσταντακόπουλου που, μεταξύ άλλων, στόχο έχει να προωθήσει και να στηρίξει την καινοτομία στον αγροτικό χώρο.
2. Η συνεργασία του Ιδρύματος με τους Χρυσούς Σκούφους και το Επιμελητήριο Μεσσηνίας στο πλαίσιο κοινών πρωτοβουλιών όπως η σημερινή.
3. Γραφείο Υποδοχής Συνεδρίων, Επισκεπτών & Θεματικού Τουρισμού Μεσσηνίας. Το Γραφείο (KVCB) ιδρύθηκε από το Επιμελητήριο Μεσσηνίας, κατά τα διεθνή πρότυπα, με σκοπό να προωθήσει συστηματικά τη Μεσσηνία ως προορισμό επαγγελματικού τουρισμού (συναντήσεις όπως η σημερινή, ταξίδια κινήτρων, συνέδρια και εκθέσεις), αλλά και θεματικού τουρισμού, στις αντίστοιχες πραγματικές και δυνητικές αγορές τους, παρέχοντας εξειδικευμένη πληροφόρηση στους επαγγελματίες του τουρισμού και τους μεμονωμένους.
4. Η Σχολή Γαστρονομίας του Επιμελητηρίου Μεσσηνίας, της οποίας η δημιουργία έχει δρομολογηθεί. Η πρωτοβουλία φιλοδοξεί να θέσει τις βάσεις για μια επαγγελματική αντιμετώπιση της γαστρονομίας και του τουριστικού προϊόντος σε ολόκληρη την Πελοπόννησο και, γιατί όχι, τη Μεσόγειο. Είναι πολύ σημαντικό να υπάρξει ένας ζωντανός οργανισμός που να παρέχει κατάρτιση και πιστοποίηση, ώστε να έχει η κουζίνα θεσμικό λόγο στο τοπικό γίγνεσθαι και απέναντι σε ιδιωτικούς φορείς και επαγγελματίες της εστίασης και του τουρισμού.
5. Το Μουσείο Αγροτικών Προϊόντων στον ίδιο χώρο και η Τράπεζα Κρασιών (wine bank)
7. Το Panel Test του Τ.Ε.Ι. Καλαμάτας
8. Το Ιδιωτικό Εκπαιδευτικό Κέντρο Μαγειρικής Καλαμάτας, το οποίο σύστησε και λειτουργεί ο κ. Φώτης Μπουγάς. Μια ιδιωτική δομή που μπορεί να προσφέρει δημιουργικές και επαγγελματικής διεξόδους σε νέους της Περιφέρειάς μας.
9. Το «ΣΧΟΛΑΤΣΙΟ», ένα δημιουργικό πιλοτικό έργο του Πολιτιστικού Οργανισμού «Δρόμοι της Ελιάς», το οποίο υποστηρίχθηκε οικονομικά από το Διεθνές Συμβούλιο Ελαιολάδου. Επιδίωξή μας ήταν να εισηγηθούμε και να κάνουμε πράξη, σε όλο το εύρος απαιτήσεων, ένα μεσογειακό υγιεινό κολατσιό για τους μαθητές.
10. Η αναγνώριση από την UNESCO της Μεσογειακής Διατροφής ως άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς και της Κορώνης πρωταγωνίστριας σε αυτό το σπουδαίο επίτευγμα.
(Χρειαζόμαστε) Μηχανισμό προστασίας από εξωθεσμικές παρεμβάσεις και από αθέμιτο ανταγωνισμό.
Για να κινήσουμε το μεσσηνιακό δυναμικό δημιουργικά και γαστρονομικά, πρέπει ν’ απαλλαγεί η βρώση από την κηδεμονία και την κακοδαιμονία!!
Ό, τι δημιουργικό έχει παραχθεί και ό, τι παράγεται εφεξής, πρέπει να προστατεύεται, από εσωτερικές και εξωτερικές απειλές. Ο τουρισμός και η γαστρονομία είναι αγορές και, σε έναν κόσμο που κυριαρχείται από την οικονομία του χρήματος και την κερδοσκοπία, τίποτα δεν είναι δεδομένο.
Εάν θέλουμε την Μεσσηνία τουριστικό και γαστρονομικό προορισμό, οι πολίτες, οι κάτοικοί της, πρέπει να αναλάβουν συνευθύνη στην επιδίωξη του Σχεδίου και να ευθυγραμμιστούν σε επίπεδο συμπεριφορών και δράσεων.
Αν χρειαζόμαστε έναν κώδικα ηθικής (code of ethics), να τον συντάξουμε και να τον τηρούμε απαρέγκλιτα.
Αν χρειαζόμαστε «επιχειρηματικούς αγγέλους» (business angels) για να μην μένουν απροστάτευτες οι επιχειρηματικές μας πρωτοβουλίες, ας τους αναζητήσουμε.
Αν θέλουμε σουμπετεριανού τύπου επιχειρηματίες σε δραστηριότητες που σχετίζονται, με τον έναν ή το άλλον τρόπο, με τη γαστρονομία, ας στηρίξουμε εκείνους που διαθέτουν όραμα και τόλμη.
Αν νιώθουμε ότι διάφορα μικροπολιτικά συμφέροντα και μικροπρέπειες θολώνουν τον ορίζοντα του Σχεδίου μας και ανακόπτουν την πορεία μας, ας τελειώνουμε με αυτά.
Εμείς είμαστε ο μηχανισμός παραγωγής, εμείς οφείλουμε να είμαστε και ο μηχανισμός εξέλιξης και αυτοπροστασίας.
Κλείνοντας θα ήθελα απλά να επισημάνω ότι, εσχάτως, οι λεγόμενες αναπτυγμένες κοινωνίες, με πρώτη τη Βόρεια Αμερική, ανακάλυψαν τις αρετές της μεσογειακής διατροφής και ανοίγονται με όρεξη στις γεύσεις της μεσογειακής κουζίνας, αναπόσπαστο κομμάτι της οποίας είναι η ελληνική. Δεν έχουμε παρά να συνεννοηθούμε και να δράσουμε συντονισμένα, κατά τις δυνάμεις του ο καθένας, αξιοποιώντας φυσικά τις ευκαιρίες σαν την σημερινή.
*Εκτελεστικός Διευθυντής Πολιτιστικού Οργανισμού «Οι Δρόμοι της Ελιάς»
*Ομιλία στα εκπαιδευτικά σεμινάρια γαστρονομίας που ξεκίνησαν χθες και ολοκληρώνονται αύριο στην Costa Navarino
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου