Μια Κατάδυση Στη Ζωή Του Γεωργίου Παπαθανασόπουλου

 

Μια Κατάδυση Στη Ζωή Του Γεωργίου Παπαθανασόπουλου (1ο Μέρος)

Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος είναι πλέον γνωστός στον κόσμο της ελληνικής αρχαιολογίας για τη συμβολή του στην ίδρυση της ενάλιας αρχαιολογικής και σπηλαιολογικής έρευνας. Χάρις στις δικές του ενέργειες οι Εφορείες Εναλίων Αρχαιοτήτων και Σπηλαιολογίας εγγράφονται οργανικά και αναπόσπαστα στις αρμοδιότητες του Υπουργείου Πολιτισμού. Στους δε προϊστορικούς αρχαιολόγους είναι επίσης γνωστός και από ένα άλλο γεγονός. Επί σειρά ετών υπήρξε συνεργάτης του αείμνηστου Carl Blegen στις ανασκαφές του ανακτόρου του Νέστορος στην Πύλο.

Τον Γεώργιο Παπαθανασόπουλο είχα την ευκαιρία να τον γνωρίσω σε ένα συνέδριο που πραγματοποιήθηκε το 2013 προς τιμή του Carl Blegen. Σε αυτό το συνέδριο ο Παπαθανασόπουλος μοιράστηκε μαζί μας μνήμες από την περίοδο ανασκαφικής μαθητείας του στον Blegen. Η άκρως συναισθηματική του ομιλία μου γέννησε την επιθυμία να μάθω περισσότερες λεπτομέρειες όχι μόνο για τον Blegen αλλά και για τον ίδιο. Η συνέντευξη αυτή πραγματοποιήθηκε μερικά χρόνια αργότερα στο όμορφο σπίτι του στη Γλυφάδα, με μια πανέμορφη θέα προς την ίδια τη θάλασσα, που τόσο έχει εμποτίσει την πορεία του στην αρχαιολογία.

Τον ευχαριστώ θερμά, που μου έδωσε την ευκαιρία να μοιραστεί μαζί μου/μας άγνωστες πτυχές της ζωής του. Θερμές ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω και στα παιδιά του Θάνο και Λιλή, καθώς και τον Σπύρο, όχι μόνο για τη ζεστή φιλοξενία τους, αλλά και για κάθε βοήθεια που προσέφεραν στην επιμέλεια της συνέντευξης και στην εύρεση των φωτογραφιών. Ευχαριστώ επίσης την Ευαγγελία Σίκλα που ανέλαβε το δύσκολο έργο της απομαγνητοφώνησης αυτής της συνέντευξης.

Η συνέντευξη θα παρουσιαστεί σε δυο μέρη. Το πρώτο μέρος αναφέρεται στην περίοδο από τα παιδικά του χρόνια μέχρι και τις ανασκαφές του στο ανάκτορο του Νέστορος στην Πύλο. Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στην περίοδο από το 1960, όταν διορίστηκε Επιμελητής στην Ολυμπία, μέχρι και σήμερα.

Κύριε Παπαθανασόπουλε, θα μπορούσατε για αρχή να μας πείτε λίγα λόγια για τα παιδικά σας χρόνια;

Γεννήθηκα στην Αθήνα το 1924. Ο πατέρας μου, Κωνσταντίνος Ζωγράφος ήταν απόγονος Σπαρτιατικής οικογένειας αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης. Η αδελφή του πατέρα μου, Ελένη Ζωγράφου ήταν σύζυγος του Αθανάσιου Παπαθανασόπουλου. Ωστόσο, δεν είχαν παιδιά και έτσι με υιοθέτησαν. Για αυτό και έχω το επίθετο Παπαθανασόπουλος.

Σας υιοθέτησαν, δηλαδή, μετά το θάνατο των γονιών σας;

Όχι, εν ζωή. Οι γονείς μου με έδωσαν για υιοθεσία όταν ήμουν πέντε ετών, επειδή ο βιολογικός πατέρας μου, ο Ζωγράφος, αγαπούσε φοβερά την αδελφή του Ελένη. Ακόμα και μετά την υιοθεσία, δεν σταμάτησε ποτέ η επαφή μου με τους βιολογικούς γονείς μου. Αυτό είναι μία περίπτωση σπάνια, ίσως και μοναδική. Οι Ζωγράφοι και οι Παπαθανασόπουλοι μένανε στην Καλλιθέα, στον ίδιο δρόμο σε σπίτια αντικρυστά. Κάθε Σάββατο και Κυριακή τρώγαμε όλοι μαζί στο σπίτι του Ζωγράφου. Τόσο στενή ήταν η σχέση των δύο οικογενειών. Κυριολεκτικά μεγάλωσα με δύο μανάδες, την μαμά Ζωή και την μαμά Ελένη, γιατί έτσι τις έλεγα. Η μαμά Ελένη ήταν και νονά μου. Το ωραίο είναι ότι η μια ζήλευε την άλλη. Η μαμά Ζωή με είχε γεννήσει, αλλά εκάκιζε τον εαυτό της που συγκατατέθηκε να με υιοθετήσει μια άλλη, έστω κι αν αυτή η άλλη ήταν η αδελφή του άντρα της. Από την άλλη μεριά, η άλλη, η θετή, όσο με αγαπούσε άλλο τόσο στεναχωριότανε που δεν με γέννησε. Αυτό μου το έλεγε κιόλας, «δεν είσαι παιδί μου», την πόναγε. Αλλά οι δυο οικογένειες ποτέ δε θυμάμαι να τσακώθηκαν ή να ψυχράνθηκαν.

Εικ. 1. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος σε μικρή ηλικία. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Είχατε αδέρφια από τις δύο οικογένειες;

Οι βιολογικοί γονείς μου είχαν άλλα τρία παιδιά: την αδελφή μου Αθηνά, που μένει στην Αλάσκα με την κόρη και τον Αμερικανό γαμπρό της, τον Γιάννη, ο οποίος έχει πεθάνει, και τον τρίτο τον Θάνο. Το ωραίο είναι ότι τα αδέλφια μου, με τα οποία είχα πάντα πολύ στενή επαφή, πηγαίναμε στο ίδιο σχολείο. Όλοι μαζί φωνάζανε τη θετή μου μάνα «μαμά Ελένη».

Αληθεύει ότι αρχικά θέλατε να γίνετε αρχιτέκτονας; Πως αλλάξατε γνώμη και γίνατε αρχαιολόγος;

Ναι, έτσι ξεκίνησα. Αυτή ήταν η φιλοδοξία μου. Σχεδίαζα σχετικά καλά και ήμουν καλός όχι όμως άριστος στα μαθηματικά. Έτσι είχα γραφτεί στα γνωστά φροντιστήρια Αντζιού και έκανα μαθηματικά με κατεύθυνση την αρχιτεκτονική. Αλλά στην Κατοχή αρρώστησα με φυματίωση και σταμάτησα οποιαδήποτε δραστηριότητα. Και έτσι δεν έδωσα εξετάσεις στο Πολυτεχνείο. Με έστειλαν τότε και έμεινα για έξι μήνες στην εξοχή, στην Ηλιούπολη, σε έναν αγαπημένο μου θείο, τον Κωσταντίνο Θεοχάρη, που ήταν συνταξιούχος συνταγματάρχης. Ο Θεοχάρης ήταν μεν στρατιωτικός, τον ενδιέφερε όμως ιδιαίτερα η αρχαία ελληνική ιστορία. [1] Ήταν και συλλέκτης σπανίων βιβλίων, χαλκών νομισμάτων και γραμματοσήμων, τα οποία κληροδότησε στο Νομισματικό Μουσείο και στο Άγιο Όρος. Κάποια στιγμή διάβασα ότι γίνονταν εξετάσεις στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πήγα, έδωσα, και έτσι πέτυχα. Ακολούθησα το Ιστορικό Αρχαιολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής, όπου αργότερα έκανα και τη διδακτορική μου διατριβή με θέμα την Προναϊκή υπαίθρια λατρεία στο Σούνιο.[2]

Εικ. 2. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος (τρίτος από αριστερά) με στολή της Ε.Ο.Ν. (Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας), με το βιολογικό πατέρα του, Κωνσταντίνο Ζωγράφο, και τα αδέρφια του Γιάννη και Αθηνά (γύρω στο 1936-1939). Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Στη Φιλοσοφική Σχολή πότε περάσατε;

Το 1943.

Τότε γνωρίσατε τη μετέπειτα σύζυγό σας Άσπα;

Είχαμε γνωριστεί λίγο πιο πριν. Εγώ ήμουν ενταγμένος στην ΕΠΟΝ και το ΕΑΜ Καλλιθέας και είχαμε επαφή με την αντίστοιχη ΕΠΟΝ και το αντίστοιχο ΕΑΜ της Νέας Σμύρνης όπου έμενε η γυναίκα μου.[3] Εκεί γνώρισα την Άσπα[4] από τον Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος ήταν νεοσμυρνιώτης. Ήταν φίλος, γνωστός με τη γυναίκα μου. Ήρθα σε επαφή μαζί του και βγάζαμε μια μισοπαράνομη χειρόγραφη εφημερίδα τοίχου, που είχε δύο μέτρα ύψος. Και την κολλάγαμε σε έναν τοίχο του προσφυγικού συνοικισμού της Καλλιθέας. Ατυχώς, δε σώθηκε ούτε ένα αντίτυπο. Αργότερα, ο Μίκης έφυγε και πήγε στο Παρίσι και μετά εκεί έγινε ο μέγας Μίκης.

Υπήρξατε και αιχμάλωτος στο βρετανικό στρατόπεδο του Ελληνικού;

Ναι, όταν έγινε η εξέγερση στα Δεκεμβριανά του ’44, μας χτυπήσανε σε μια διαδήλωση στο Σύνταγμα και υπήρξαν πολλοί νεκροί και τραυματίες.[5] Πιάσανε εμένα και τον αδελφό μου τον Γιάννη και μας πήγανε στις φυλακές Καλλιθέας, που παλιά ήταν γυμνάσιο. Εκεί μας κράτησαν ένα διάστημα και μετά μας φέρανε στο Χασάνι, στο ύπαιθρο, χειμώνα καιρό.[6]

Εικ. 3. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος, φαντάρος, με τους θετούς του γονείς. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Στον Εμφύλιο πόλεμο που ήσασταν;

Μετά, στον Εμφύλιο έκανα τη στρατιωτική μου θητεία, στην αρχή στον Παρνασσό, αργότερα στην Άρτα, και από εκεί στα σύνορα, στο Γράμμο και στη Μουργκάνα. Τριάντα μήνες σχεδόν, οι είκοσι πέντε ήτανε στα βουνά. Η χειρότερη περίοδος της ζωής μου. Να ζεις έναν εμφύλιο και να μην είσαι σύμφωνος με αυτόν.

Δεν υπήρχαν και πολλές επιλογές φαντάζομαι. Και όταν τελείωσε ο Εμφύλιος;

Όντως δεν υπήρχαν. Αποστρατεύτηκα το Δεκέμβριο του 1949 και πήρα το πτυχίο μου το επόμενο έτος. Πήγα πάλι στο θείο μου, το Θεοχάρη, για να τον συμβουλευτώ σχετικά με το μέλλον μου. Ο Θεοχάρης ήταν καλός φίλος της Ειρήνης Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου, διευθύντριας της Νομισματικής Συλλογής που στεγαζόταν στο Εθνικό Μουσείο.[7] Μου είπε να πάω εκ μέρους του στην Βαρούχα, η οποία με συμβούλεψε να απευθυνθώ στον Χρήστο Καρούζο, τον διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Και έτσι πήγα στον Καρούζο, ο οποίος και με προσέλαβε. Έμεινα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο δέκα περίπου χρόνια,[8] όπου ευτύχησα να έχω διευθυντές το Χρήστο και την Σέμνη Καρούζου.[9]

Εικ. 4. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος κατά την περίοδο της στρατιωτικής θητείας του, τέταρτος από αριστερά. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Εκείνη τη χρονιά παντρευτήκατε και την Άσπα;

Ναι, παντρευτήκαμε το 1951 και αποκτήσαμε δυο παιδιά, το Θάνο και τη Λιλή.

Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ποια ήταν τα καθήκοντά σας;

Τα καθήκοντά μου ήταν ο αποκιβωτισμός των αρχαίων που είχαν τοποθετηθεί στα πρόθυρα του πολέμου μέσα σε κιβώτια στα υπόγεια του Εθνικού Μουσείου και είχαν σκεπαστεί με άμμο για να προστατευθούν από τυχόν βομβαρδισμούς και ενδεχόμενες λεηλασίες από τα στρατεύματα Κατοχής. Αργότερα απασχολήθηκα με την επανέκθεση της Κυκλαδικής Συλλογής. Μερικά κιβώτια είχαν αποθηκευτεί ακριβώς όπως τα είχαν αφήσει οι ανασκαφείς που δεν είχαν προλάβει να τα μελετήσουν, όπως η συλλογή του Κλωνός Στεφάνου, η οποία και αποτέλεσε το αντικείμενο μιας μελέτης μου.[10]

Εικ. 5. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος με τους θετούς του γονείς, Αθανάσιο και Ελένη, και τη σύζυγό του Άσπα. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Θυμόσαστε κάτι από τους Καρούζους;

Μοναδικές προσωπικότητες. Θαρραλέοι δημοτικιστές, βαθιά δημοκράτες και ελεύθεροι άνθρωποι. Η προσφορά τους στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής τέχνης είναι ανεκτίμητη. Πρέπει να τονίσω ότι ήταν γνώστες και της βυζαντινής και της νεώτερης τέχνης, είχαν δηλαδή ένα εκπληκτικό εύρος γνώσεων. Πολύ λίγοι αρχαιολόγοι τύγχαναν του σεβασμού της διεθνούς κοινότητας των αρχαιολόγων όσο οι Καρούζοι. Είχαν μετατρέψει το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο σε πολύβοη κυψέλη Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων, υψηλού επιστημονικού επιπέδου, οι οποίοι ερχόμενοι να μελετήσουν ευρήματα ενδιαφέροντός τους πάντα συζητούσαν με το σοφό ζεύγος.

Τους βοηθούσατε στη μελέτη τους;

Μια από τις δουλειές που είχα ως Επιμελητής στο Μουσείο, ήταν να τους οδηγώ στις υπόγειες αίθουσες όπου βρίσκονταν τα ευρήματα που μελετούσαν. Και έτσι, είχα την σπάνια ευκαιρία να γνωρίσω από κοντά αυτούς τους σπουδαίους επιστήμονες, οι οποίοι εν πολλοίς διαμόρφωσαν τη σύγχρονη προϊστορική και κλασική αρχαιολογία. Για αυτό θεωρώ ευτύχημα τη θητεία σε ένα μεγάλο μουσείο, όπως το Εθνικό Μουσείο και για αυτό θα έπρεπε να περνάνε όλοι οι νέοι αρχαιολόγοι, υποχρεωτικά, ένα δίμηνο ή ένα τρίμηνο στο ξεκίνημά τους από το Εθνικό Μουσείο ή έστω από ένα άλλο μεγάλο μουσείο. Αλλά, αυτό πρέπει να οργανωθεί, όχι έτσι τυχαία. Η σκυτάλη να δοθεί σε εσάς τους νέους.

Για αυτό θεωρώ ευτύχημα τη θητεία σε ένα μεγάλο μουσείο, όπως το Εθνικό Μουσείο και για αυτό θα έπρεπε να περνάνε όλοι οι νέοι αρχαιολόγοι, υποχρεωτικά, ένα δίμηνο ή ένα τρίμηνο στο ξεκίνημά τους από το Εθνικό Μουσείο ή έστω από ένα άλλο μεγάλο μουσείο. Αλλά, αυτό πρέπει να οργανωθεί, όχι έτσι τυχαία. Η σκυτάλη να δοθεί σε εσάς τους νέους.

Εκεί γνωρίσατε και τον Carl Blegen;

Τον γνώρισα όταν μελετούσε τις πινακίδες από το ανάκτορο του Νέστορος που είχε αποκαλύψει με τον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη.[11] Για μια περίοδο ενός μηνός είχα καθημερινή επικοινωνία μαζί του. Μια μέρα μου λέει «θα κατέβω στην Πύλο. Θέλετε να έρθετε μαζί μου;». Εγώ δεν τον πίστεψα καθόλου και του είπα ότι θα ρωτήσω τον κύριο Καρούζο. Και πήγα στον Καρούζο και συμφώνησε, αλλά μου είπε να προσέχω γιατί ήταν πάρα πολύ αυστηρός και σκληρός. Και τα έλεγε αυτά γιατί είχε σκάψει ως φοιτητής στο Κοράκου, υπό τη διεύθυνση του Blegen. Και έτσι πήγα στον Blegen. Όταν λοιπόν έφτασα, με ξενάγησε ο ίδιος σε όλο το χώρο του ανακτόρου. Φτάσαμε σε ένα σημείο πίσω από την αίθουσα του θρόνου, και μου λέει, εδώ αυτό το κομμάτι δεν το έχουμε σκάψει, εδώ θα σκάψετε. Α, μάλιστα, είπα, τί να πω; Αλλά θέλω να σας πω, λέω, κάτι. Δεν έχω καμία πείρα ανασκαφής. Και δεν είχα. Αυτό, μου λέει, είναι μεγάλο προσόν, αλλά μη σας απασχολεί, αφήστε το σε μένα. Κι έτσι άρχισα την ανασκαφή στο ανάκτορο του Νέστορος.[12]

Οπότε μάθατε ανασκαφή με τον Blegen;

Ναι, αυτός με δίδαξε. Και μετά άνοιξα μία διερευνητική τάφρο, σαράντα μέτρα μήκος, με πλάτος ενάμισυ, στην οποία αποκαλύφθηκαν οικήματα της πόλης, η οποία ήταν στα πρανή γύρω από το ανάκτορο. Και αυτό ικανοποίησε πολύ τον Blegen και εγώ χάρηκα πάρα πολύ με αυτήν την ιστορία.

Είχατε μεταφράσει, θυμάμαι, και τον αγγλικό οδηγό του ανακτόρου του Νέστορος στα ελληνικά.

Ναι, πράγματι.[13]

Εικ. 6. Ο οδηγός του ανακτόρου του Νέστορος, μεταφρασμένος στα Ελληνικά από το Γεώργιο Παπαθανασόπουλο (πρώτη έκδοση το 1964).

Αληθεύει ότι σας αποκαλούσε ο Blegen το δεξί του χέρι;

Αυτό είναι συγκινητικό. Θυμάμαι, έλεγε σε φίλους του το δεξί μου χέρι κι έδειχνε εμένα.

Πόσο δε μάλλον όταν ο Blegen δεν είχε το δεξί του χέρι!

Ναι, δεν είχε δεξί χέρι. Αντί για χέρι είχε ένα ξύλο που κατέληγε σε ένα δερμάτινο γάντι.[14] Το ξύλο δενόταν με έναν ιμάντα από τον ώμο. Θυμάμαι πως όταν ήταν καθισμένος και εκνευρισμένος το έπιανε με το αριστερό χέρι και το τοποθετούσε από το ένα πόδι στο άλλο με δύναμη.

Τα ελληνικά του ήτανε εξαιρετικά;

Άπταιστα. Ήταν παράλληλα βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και γραμματείας.

Εικ. 7. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος (πρώτος από αριστερά) μαζί με τον Carl Blegen (στο κέντρο). Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Τη Rawson τι θυμόσαστε;

Η Rawson ήταν ψηλή δύο μέτρα μπόι. Πολλοί λέγανε ότι ήτανε η φιλενάδα του Μπλέγκεν.[15]

Περιγράψτε μου λίγο την ανασκαφή.

Σηκωνόμασταν στις έξι η ώρα το πρωί. Εφτά η ώρα ήτανε το πρωινό. Πηγαίναμε στην τραπεζαρία και παίρναμε, καφέ, γάλα, αυγά και καλαμπόκι. Ο Blegen είχε φέρει σπόρους από αμερικάνικο καλαμπόκι και το είχε φυτέψει στο χωριό. Μετά όλη τη μέρα μέχρι τις πέντε ήμασταν στην ανασκαφή. Τρώγαμε το μεσημέρι κάτω από μια ελιά, κάτι πρόχειρο.

Αντέχατε;

Ήμουνα νέος, άντεχα. Ο Blegen ήτανε χαλκέντερος. Δεν τον έπιανε κούραση, με τίποτα! Στις πέντε, λοιπόν, φεύγαμε και γυρίζαμε στο κατάλυμα. Είχαμε εγκατασταθεί στο πρώην νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού της Χώρας Τριφυλίας, το οποίο ήταν εγκαταλελειμμένο. Αυτό το νοσοκομείο είχε μια μεγάλη αίθουσα που τη λέγανε τραπεζαρία και είχε δωματιάκια για τους ασθενείς. Ο Blegen, όταν ήρθε στην Πύλο για να σκάψει στο ανάκτορο του Νέστορος, έμεινε στην Πύλο. Και εζήτησε από το δήμαρχο της Πύλου τότε αν θα μπορούσε να του διαθέσει ένα κατάλυμα για να εγκαταστήσει την ομάδα του, προφανώς χωρίς λεφτά. Ο δήμος της Πύλου απήντησε αρνητικά. Και έτσι απευθύνθηκε στο δήμαρχο της Χώρας Τριφυλίας, ο οποίος του έδωσε το κτήριο αυτό.

Οπότε μετά την ανασκαφή τι κάνατε;

Από τις πέντε έως τις έξι ξεκουραζόμασταν και στις επτά ήταν «το ούζο τάιμ». Συγκεντρωνόμασταν στην τραπεζαρία όπου και παραμέναμε μέχρι τις εννέα και πίναμε ούζο. Την ώρα που καθόμασταν για δείπνο ήμασταν ήδη όλοι σε ευθυμία. Ο Blegen έπινε συνέχεια, δεν τον έπιανε όμως ποτέ το ούζο. Εγώ εκεί έμαθα να πίνω ούζο, στο τέλος κόντεψα να γίνω αλκοολικός. Ήρθα στην Αθήνα και ζήταγα από την Άσπα να έχουμε ούζο κάθε μέρα και εκείνη ευτυχώς μου το έκοψε.

Θυμόσαστε κανένα ευχάριστο στιγμιότυπο;

Θυμάμαι το δείπνο ήταν οργανωμένο με ελληνικά φαγητά. Μια μέρα θα ερχόταν ο διευθυντής της Βρετανικής Σχολής και ανασκαφέας των Μυκηνών ο Allan Wace[16] με τη γυναίκα του και την κόρη του Lisa, και ο Blegen έστειλε τον αρχαιολόγο και μέλος της ομάδας Δημήτρη Θεοχάρη[17] να πάει να βρει καλό κρασί. Και περίμενε, περίμενε να έρθει, δεν ερχόταν. Έβαλε μπρός και τρώγαμε. Και ξαφνικά ήρθε ο Θεοχάρης τραγουδώντας και τρικλίζοντας. Δοκίμαζε παντού κρασί για να φέρει το καλύτερο και μέθυσε! Αλλά και ο Blegen και η γυναίκα του Elizabeth ήταν εξαιρετικά αγαπητά πρόσωπα στη Χώρα. Η γυναίκα του είχε κάνει πολλές δωρεές στη Χώρα.

 

 

Παραπομπές

1. Για την περίοδο αυτή της ζωής του και ιδιαίτερα για το θείο του Κ. Θεοχάρη, βλ. Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Στην Πύλο με τον Carl Blegen, Αθήνα 2014, σελ. 5-6.

2. Έλαβε τον τίτλο του Διδάκτορος το 1981. Ο ακριβής τίτλος της διατριβής είναι: «Σούνιον ἱρὸν: συμβολή στην εξέταση των κούρων του ιερού και στη διερεύνηση του προβλήματος της παλαιότερης υπαίθριας λατρείας στο Σούνιο».

3. Η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) ιδρύθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1943 με πρωτοβουλία της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ Νέων και με τη συμμετοχή πολλών άλλων αντιστασιακών οργανώσεων νέων. Υπήρξε μέλος του Εθνικού Απελευθερωτικού Μέτωπου (ΕΑΜ), το οποίο είχε ιδρυθεί με πρωτοβουλία του ΚΚΕ στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941.

4. Ασπασία Μοίρα, φιλόλογος, κόρη του συνταγματάρχη Γεωργίου Μοίρα. Απεβίωσε το 2000.

5. Λίγους μήνες μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από την κατοχική κυβέρνηση, στις 3 Δεκεμβρίου του 1944 διοργανώθηκε από το ΕΑΜ στην πλατεία Συντάγματος ένα συλλαλητήριο με αίτημα την αποχώρηση των Άγγλων στρατιωτών. Το συλλαλητήριο διαλύθηκε βιαίως όταν αστυνομικές δυνάμεις άρχισαν να πυροβολούν το πλήθος σκοτώνοντας περίπου 30 ανθρώπους και τραυματίζοντας περίπου 150.

6. Το σημερινό Ελληνικό μέχρι και τα μέσα περίπου του 20ου αιώνα ήταν πιο γνωστό ως Χασάνι, καθώς η περιοχή ανήκε αρχικά στον Τούρκο Πασά Χασάν. Για την ιστορία του Ελληνικού, βλ. το άρθρο του Ν. Παπαδημητρίου, Κομμάτι της νεότερης Ιστορίας μας στον χώρο του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού, Αυγή, 13 Ιουλίου 2016.

7. Η Νομισματική Συλλογή αποτελούσε μέχρι το 1965 τμήμα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (ΕΑΜ), όταν με τις ενέργειες της Μαντώς Οικονομίδου απέκτησε διοικητική αυτοτέλεια. Το 1977 μετονομάστηκε σε «Νομισματικό Μουσείο», το οποίο στεγαζόταν στο ΕΑΜ μέχρι και το 1998, οπότε και μεταφέρθηκε στο Ιλίου Μέλαθρον, την οικία του Ερρίκου Σλήμαν. Για την Ειρήνη Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου (1896-1979), βλ. Ν. Χ. Αλιπράντης, Ειρήνη Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου: μνήμη της επίλεκτης παριανής νομισματολόγου», Παριανά 74, 1999, σ. 219-222.

8. Παρέμεινε στο Εθνικό Μουσείο από το 1951 έως το 1960.

9. Χρήστος Καρούζος (1900-1967) και Σέμνη Παπασπυρίδη-Καρούζου (1898-1994).

10. Για την επανέκθεση της Κυκλαδικής Συλλογής, βλ. Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Κυκλαδικά Νάξου, ΑΔ 17 (1961-62), Μελέτες, σ. 104-151, πίν. 41-80· Α. Σακελλαρίου και Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Οι προϊστορικές συλλογές. Σύντομος οδηγός, Αθήνα 1964.

11. Οι πινακίδες Γραμμικής Β γραφής ανακαλύφτηκαν σε δοκιμαστική ανασκαφή στο λόφο του Εγκλιανού το 1939. Βλ. C. W. Blegen & K. Kourouniotis, Excavations at Pylos, 1939, AJA 43/4, 1939, σ. 557-576.

12. Συνολικά συμμετείχε σε τέσσερις ανασκαφικές περιόδους: 1958, 1959, 1960 και 1961. Βλ. σχετικά τις ανασκαφικές εκθέσεις του C. W. Blegen στο περιοδικό AJA κατά τα έτη 1959-1962.

13. C. Blegen & M. Rawson, Το Ανάκτορο του Νέστορος, σύντομος οδηγός (μετάφραση Γ. Α. Παπαθανασόπουλου), Αθήνα 1964.

14. Ο Carl Blegen (1887-1971) είχε χάσει το δεξί του χέρι από τον ώμο και κάτω κατά τη διάρκεια κυνηγιού σε ηλικία δέκα πέντε ετών. Βλ. N. Vogeikoff-Brogan, The Life of Carl W. Blegen from a Grass Roots Perspective, στο N. Vogeikoff-Brogan, J. L. Davis & V. Florou (επιμ.), Carl W. Blegen: Personal and Archaeological Narratives, Atlanta 2015, σ. 17-38.

15. Για τη Marion Rawson (1899-1980), βλ. M. Lang, Marion Rawson, in M. Sharp Joukowsky & B. S. Lesko (επιμ.), Breaking Ground: Women in Old Archaeology.

16. Ο Alan Wace (1879-1957) υπήρξε διευθυντής της Βρετανικής Σχολής Αθηνών (1914-1923) και ανασκαφέας των Μυκηνών από το 1920 μέχρι το θάνατό του.

17. Δημήτριος Ρ. Θεοχάρης (1919-1977). Για το Θεοχάρη, βλ. Μ. Θεοχάρη, Δημήτριος Ρ. Θεοχάρης (1919-1977), στο Διεθνές συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, Αθήνα 1992, σ. 21-25.

2 ΜΑΪΟΥ 2019

Μια Κατάδυση Στη Ζωή Του Γεωργίου Παπαθανασόπουλου (2ο Μέρος)

 

Στο δεύτερο και τελευταίο μέρος της συνέντευξης παρουσιάζεται η περίοδος από το 1960, όταν ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος έγινε Επιμελητής Αρχαιοτήτων στην Ολυμπία, μέχρι και σήμερα. Η συνέντευξη αυτή εστιάζει στις ανασκαφές του Παπαθανασόπουλου στον Διρό, στην ιδιαίτερη σχέση του με τη θάλασσα και ιδίως στην ίδρυση της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, στη δημιουργία του νεολιθικού μουσείου στον Διρό, καθώς και σε άλλες έρευνες.

Μετά τη δεκαετία του ’60 πήγατε στην Ολυμπία;

Θα έφευγα οπωσδήποτε, δεν μπορούσα να μείνω στην Αθήνα. Όλους τους στέλνανε στην επαρχία. Προσωπικά ήθελα να πάω στη Θήβα για να είμαι κοντά στη γυναίκα μου και στα παιδιά.[1] Το 1960 διορίστηκα Επιμελητής στην Εφορεία της Ολυμπίας με προϊστάμενο τον Νίκο Γιαλούρη, τον οποίο είχα γνωρίσει στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.[2] Στην Εφορεία Ολυμπίας η αρμοδιότητά μου ήταν τα αρχαιολογικά θέματα της Μεσσηνίας. Αργότερα, παρακολούθησα μαθήματα Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Tübingen. Όταν επέστρεψα, προβιβάστηκα σε Έφορο και διαδέχτηκα τον Νίκο Γιαλούρη.[3]

Τότε ξεκινήσατε την ενασχόλησή σας με την υποβρύχια αρχαιολογία;

Με την υποβρύχια αρχαιολογία ήτανε αλλιώς τα πράγματα. Ξεκίνησε εντελώς τυχαία. Αρχικά με έστειλε στην Πύλο κατεπειγόντως ο Γενικός Διευθυντής της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, Ιωάννης Παπαδημητρίου[4] για να παραλάβω τη συλλογή René Puaux,[5] που βρισκόταν στο Δημαρχείο της Πύλου, διότι ένας ομογενής, ονόματι Αντωνόπουλος,[6] είχε δωρίσει χρήματα για να χτιστεί ένα μουσείο, και το μόνο που μπορούσε να εκτεθεί γρήγορα ήταν αυτή η συλλογή.[7] Επειδή ήρθα σε επαφή με την Πύλο, με έστειλε αργότερα ο Παπαδημητρίου να εποπτεύσω υποβρύχια εργασία στο Ναυαρίνο.[8] Πήγα και έμεινα είκοσι μέρες σε ένα ερευνητικό σκάφος. Αυτή ήταν η επαφή μου με την υποβρύχια αρχαιολογία, όπου διέγνωσα την ανάγκη οι αρχαιολόγοι ύστερα από σχετική εκπαίδευση να είναι σε θέση να επιτελούν το ερευνητικό τους έργο στον βυθό.[9]

Μέχρι τότε δεν υπήρχε κάποιο ενδιαφέρον για την υποβρύχια αρχαιολογία;

Όχι, ελάχιστα. Ήταν αρμοδιότητα όλων των Εφορειών, αλλά δεν υπήρχε φορέας συγκεκριμένος. Κάθε Εφορεία είχε τον έλεγχο της θάλασσας της περιφέρειας της.

Εσείς πότε μάθατε να βουτάτε;

Με τον Νίκο Γιαλούρη στο Κατάκολο Ηλείας.[10] Κάναμε κάποια μαθήματα με τον Νίκο Καρτελιά που είχε σχολή υποβρύχιας αρχαιολογίας, και ο οποίος ήταν και συνεργάτης σε υποβρύχιες έρευνες. Εγώ έμαθα να καταδύομαι στα ναυάγια των κιόνων και των σαρκοφάγων στη Μεθώνη, σε βάθος 12-15 μέτρων.[11]

Εικ. 1. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος μαζί με τον John Bullitt στα ναυάγια των κιόνων και των σαρκοφάγων στη Μεθώνη. P. Trockmorton & J. Bullitt, Underwater Surveys in Greece: 1962, Expedition 5 (1963), σ. 17-23.

Στη Σπάρτη γιατί σας έστειλαν το 1970;

Ο Παττακός με έδιωξε από την Ολυμπία και με έστειλε στη Σπάρτη διότι καθυστερούσα τα εγκαίνια της αρδευτικής διώρυγας του φράγματος του Ηλειακού Πηνειού, διενεργώντας ανασκαφές στην Ήλιδα. Ως Έφορος Ολυμπίας έκρινα ότι δεν ήταν δυνατό να ολοκληρωθεί το έργο αυτό πριν ερευνηθεί ανασκαφικά η περιοχή. Ήταν εντυπωσιακή τότε η μη αναμενόμενη ανταπόκριση του Παττακού, που περίμενε πως και πώς να γίνουν τα εγκαίνια του φράγματος. Εγκρίθηκαν κονδύλια και έτσι μπόρεσα να προσλάβω 250 εργατοτεχνίτες και να ενισχύσω το επιστημονικό προσωπικό της Εφορείας με πολλούς αρχαιολόγους, όπως τα ζεύγη Σακελλαράκη, Ανδρέου, Χωρέμη και Θέμελη. Ξεκίνησα την ανασκαφή στην πεδιάδα της Ήλιδας με εξαιρετικά ενδιαφέροντα ευρήματα. Ατυχώς δεν μπόρεσα να ολοκληρώσω το αρχαιολογικό μου έργο.

Στη Σπάρτη τι κάνατε;

Εκεί σταμάτησα άλλο έργο! Το υδραγωγείο της Σπάρτης. Για να έρθει το νερό από τον Ταΰγετο στη Σπάρτη, είχε διανοιχτεί μία δεξαμενή στο λόφο της αρχαίας πόλεως. Ο εκσκαφέας όμως που άνοιγε το αυλάκι αποκάλυπτε σε μεγάλη ποσότητα αρχαία, θραύσματα από μαρμάρινα αγάλματα, πόδια, χέρια, κεφάλια. Σταμάτησα το έργο απαιτώντας να προηγηθεί ανασκαφή.

Οπότε σταματήσατε και αυτό το έργο;

Το σταμάτησα προσωρινά, ώσπου να οργανωθεί η εποπτεία των σκαπτικών εργασιών. Έκανα μια αναφορά δύο σελίδων, την οποία έστειλα στον Μαρινάτο.[12] Του έγραψα να έρθει να βρει λύση, καθώς εγώ δεν μπορούσα. Ήρθε ο Μαρινάτος και είπε ότι μυαλό δεν έβαλε ο Παπαθανόσοπουλος στην Ηλεία, τα ίδια κάνει και στη Σπάρτη. Τελικά με δικαίωσαν. Αυτό που θεωρώ το σημαντικότερο έργο μου στην Εφορεία της Σπάρτης είναι η ανασκαφή μου στον Διρό.

Εικ. 2. Κοφίνια γεμάτα με νεολιθικά όστρακα από το σπήλαιο της Αλεπότρυπας, τοποθετημένα στην αυλή του αρχαιολογικού μουσείου Σπάρτης κατά το 1970. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Η ενασχόλησή σας με τον Διρό πως προέκυψε;

Στην αυλή του μουσείου είδα μερικά κοφίνια γεμάτα με όστρακα με ανάγλυφη διακόσμηση. Ρώτησα από που είναι αυτά και μου είπαν ότι προέρχονται από το σπήλαιο της Αλεπότρυπας. Την άλλη μέρα κατέβηκα στην Αλεπότρυπα. Το σπήλαιο ήταν ήδη επισκέψιμο για το κοινό και όλα ήταν έτοιμα για τα εγκαίνια του προγράμματος «Ήχος και Φως», που είχε οργανωθεί από τον ΕΟΤ σε συνεργασία με την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία.[13] Για το σκοπό αυτό είχαν συντελεστεί εκβραχισμοί, τσιμεντοστρώσεις, ακόμα και ηλεκτροφωτισμός ολόκληρου του σπηλαίου. Ο φωτισμός έδινε διαφορετικούς χρωματισμούς στους σταλακτίτες, στα τοιχώματα του σπηλαίου, στη λίμνη και δημιουργούνταν εντυπωσιακές εναλλαγές χρωμάτων υποβοηθούμενες από πολύχρωμες κορδέλες που ανέμιζαν από κρυμμένους ανεμιστήρες. Αμέσως ματαίωσα τα εγκαίνια του προγράμματος και ξεκίνησα την αρχαιολογική έρευνα στο σπήλαιο αλλά και τη γύρω περιοχή.[14]

Εικ. 3. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος με τον Δημήτριο Θεοχάρη στο σπήλαιο της Αλεπότρυπας. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Δεν είχε ενδιαφερθεί κανένας αρχαιολόγος δηλαδή;

Κανένας. Τα είχαν δει, η Εφορεία τα ήξερε. Και τα ευρήματα που ήταν εκεί τα είχε φέρει μεν η Πετροχείλου,[15] αλλά δεν ασχολήθηκε κανείς με αυτά.

Σας τιμωρήσανε μετά;

Όχι ακριβώς. Για άλλους λόγους με συλλάβανε μαζί με τη γυναίκα μου, την Άσπα. Μας έστειλαν στον Κορυδαλλό. Εγώ τέσσερις μήνες, δυo χρόνια η γυναίκα μου.

Και τα παιδιά;

Ο Θάνος ήταν στο Παρίσι και η Λιλή ήταν με μια θεία και τους παππούδες.

Και σας έστειλαν στην Κρήτη;

Ζήτησα από τον Μαρινάτο, αν ήταν δυνατόν, να πάω κάπου στη Θήβα ή στην Κόρινθο, να είμαι κοντά στη γυναίκα μου και στο παιδί μου. Και αυτός με έστειλε στον Άγιο Νικόλαο της Κρήτης. Και εκεί επαύθηκα.[16]

Πάντως εσείς μετά τον άλλο χρόνο συμμετείχατε στην ίδρυση του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών.

Αυτό το σχεδίασα μέσα στον Κορυδαλλό. Όταν αποφυλακίστηκα, μαζί με τον αρχαιόφιλο, δύτη και φωτογράφο Νίκο Τσούχλο τον οποίο είχα γνωρίσει στην Κρήτη, οργανώσαμε και δημιουργήσαμε το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών.[17] Ο Τσούχλος ήταν ένας λαμπρός και καλός άνθρωπος, εξαιρετικός φίλος.[18]

Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας σας ξαναπροσλάβανε στην Υπηρεσία;

Ναι επανήλθα. Τοποθετήθηκα στην Κεντρική Υπηρεσία.

Εικ. 4. Ο Άδωνις Κύρου, ο Νίκος Τσούχλος και ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος στον Δοκό. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Και το 1975 ξεκινήσατε και την έρευνα στον Δοκό;

Ναι. Με το Ι.ΕΝ.Α.Ε. , που ήταν τότε ο πιο οργανωμένος ελληνικός φορέας. Ο Δοκός είναι μια μύτη στη θάλασσα, ένα ακρωτήρι, που σε όλο το μήκος του κόλπου, είναι γεμάτο με πρωτοελλαδική και μυκηναϊκή κεραμική και οψιανούς.[19] Είχα τη διεύθυνση της υποβρύχιας έρευνας στον Δοκό, έσκαψα και στη Μύτη Κομμένη του Δοκού, αλλά χωρίς τον Νίκο Τσούχλο είναι βέβαιο ότι δεν θα μπορούσε να είχε γίνει η υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα εκεί.

Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων πως προέκυψε το 1976;

Εισηγήθηκα στον Κοντολέοντα, που ήταν τότε Γενικός Διευθυντής,[20] να γίνουν η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων και η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας.[21] Και εγώ τοποθετήθηκα προϊστάμενος στην Εφορεία Εναλίων ως το 1987, οπότε και πήρα σύνταξη.[22]

Εικ. 5. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος στα Αντικύθυρα. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Το 1976 συνεργαστήκατε και με τον Cousteau στο ναυάγιο των Αντικυθήρων. Αυτός τί άνθρωπος ήταν;

Θα έλεγα ένας άνθρωπος «οικουμενικός», με πάρα πολλά ενδιαφέροντα, πολύ έμπειρος, αυστηρός, κλειστός τον εαυτό του.[23]

Πάντως και μετά τη σύνταξή σας το 1987 συνεχίσετε να παράγετε σημαντικότατο έργο.

Όταν πήρα τη σύνταξη μου, είπα «τώρα αρχίζω!».

Και έτσι αρχικά γίνατε σύμβουλος της Μελίνας Μερκούρη;

Ναι, αλλά έμεινα δυο χρόνια.[24] Μετά παραιτήθηκα. Άλλα της έλεγα, άλλα έκανε. Της λέω για το ονόρε δεν θέλω να είμαι. Και παραιτήθηκα. Η Μελίνα ήταν φίλη μου και είχα και το θάρρος να της το πω. Ήταν ωραίος άνθρωπος. Πάντα θεωρούσα ότι ο κομματικός περίγυρός της την εμπόδιζε να προχωρήσει σε πράγματα που είχε μέσα στην ψυχή της.

Μετά ασχοληθήκατε με τη δημιουργία του νεολιθικού μουσείου στον Διρό;

Στον Διρό, ναι, στην είσοδο του Σπηλαίου της Αλεπότρυπας.[25] Τα ωραιότερα αγγεία δυστυχώς δε προλάβαμε να τα εκθέσουμε. Βρίσκονται στην αποθήκη.

Εικ. 6. Η Μελίνα Μερκούρη και ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Εικ. 7. Το νεολιθικό μουσείο στην είσοδο του σπηλαίου της Αλεπότρυπας, την ημέρα των εγκαινίων του. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Η έκθεση «Νεολιθικός Πολιτισμός» που διοργανώσετε το 1996 στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης  θεωρείται σταθμός στην ιστορία της νεολιθικής αρχαιολογίας. Αυτή πως προέκυψε;

Αυτό το αποφασίσαμε μαζί με την Ντόλυ Γουλανδρή. Η Ντόλυ ήταν ένας πολύ θαυμάσιος άνθρωπος. Ήθελε να κάνει εκθέσεις. Και κουβέντα στην κουβέντα που κάναμε μαζί, της μίλησα για τον Διρό. Και έτσι ήρθε στον Διρό. Εκεί μες το χώρο, τη μεγάλη αίθουσα την πήραν τα δάκρυα. Και έτσι σκεφτήκαμε να φέρουμε μερικά ευρήματα από τον Διρό για να γίνει μια έκθεση του νεολιθικού πολιτισμού στο μουσείο της. Αλλά βέβαια πήρε έκταση μετά και φέραμε ευρήματα από όλη την Ελλάδα.[26]

Εικ. 8. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωστής Σεφανόπουλος, ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος και η Ντόλυ Γουλανδρή κατά τα εγκαίνια της έκθεσης «ο Νεολιθικός Πολιτισμός» που διοργανώθηκε το 1996 στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Εικ. 9. Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος με τον καθ. William Parkinsin (University of Illinois at Chicago) στη θέση Ξαγκουνάκι. Αρχείο Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

Τα τελευταία χρόνια συνεχίζετε την έρευνα στον Διρό. Μιλήστε μας λίγο για την συνέχιση του έργου σας;

Τα τελευταία χρόνια εξακολουθώ να ασχολούμαι με την Αλεπότρυπα. Πραγματοποιήθηκε ένα πρόγραμμα, υπό τη διεύθυνσή μου, από διεπιστημονική ομάδα της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας Νοτίου Ελλάδος και του Field Museum στο Σικάγο.[27] Από τα πιο σημαντικά ευρήματα ήταν το καλοκαίρι του 2014 ένα αγκαλιασμένο ζευγάρι στη θέση Ξαγκουνάκι, σε ελάχιστη απόσταση από το σπήλαιο. Τα οστά μεταφέρθηκαν για μελέτη στην Εφορεία Σπηλαιολογίας στην Αθήνα. Προχωρήσαμε σε ανάλυση DNA και σε ραδιοχρονολόγηση, η οποία έδειξε ότι οι σκελετοί χρονολογούνται περίπου το 3800 π.Χ.

Να μην σας καθυστερώ άλλο. Να σας ευχαριστήσω θερμά για αυτή την συνέντευξη.

Δεν με καθυστερείς καθόλου. Εμένα μου ήταν πολύ ευχάριστο αυτό. Ήταν χαρά μου.

 

Παραπομπές

1. To Δεκέμβριο του 1959 πραγματοποιήθηκε διαγωνισμός για την πρόσληψη αρχαιολόγων, στις οποίες ο Παπαθανασόπολος κρίθηκε επιτυχής (Β. Χ. Πετράκος, Πρόχειρον Αρχαιολογικόν 1828-2012. Μέρος Ι. Χρονογραφικό, Αθήνα 2013, σ. 420). Σε εκείνον τον διαγωνισμό πέρασαν και άλλοι σημαντικοί αρχαιολόγοι, όπως ο Κωστής Δαβάρας και ο Χρίστος Ντούμας. Ο Παπαθανασόπουλος διορίστηκε στην ΙΘ΄ Αρχαιολογική Περιφέρεια με έδρα την Ολυμπία, η οποία εκείνη την περίοδο περιλάμβανε τους νομούς Ηλείας και Μεσσηνίας.

2. Ως επιμελητής ανέσκαψε το 1960 τον ελληνιστικό τύμβο αθλητή στη θέση Τσοπάνη Ράχη βόρεια του Κόλπου του Ναυαρίνου (ΑΔ 26 1960, Χρονικά, σ. 108). Το 1961 πραγματοποίησε την έκθεση του Αντωνοπούλειου Μουσείου της Πύλου, ενώ το 1962 συμμετείχε στην υποβρύχια έρευνα που διενήργησε ο Peter Throckmorton στη θαλάσσια περιοχή της Μεθώνης.

3. Στο Πανεπιστήμιο του Tübingen πήγε κατά τα έτη 1964-66, ως υπότροφος της D.A.A.D. Από τη θέση του Εφόρου διεύθυνε εκτεταμένες ανασκαφές στην αρχαία Ήλιδα, οργάνωσε το 1969 το Μπενάκειο αρχαιολογικό μουσείο Καλαμάτας και εντόπισε το πρωτοελλαδικό μέγαρο στα Ακοβίτικα (ΑΔ 25, 1970, Χρονικά, σ. 177-179, πίν. 145-151).

4. Ο Ιωάννης Παπαδημητρίου (1904-1963) είναι πιο γνωστός για την ανασκαφή του Ταφικού Κύκλου Β΄ των Μυκηνών κατά την περίοδο 1951-1954. Υπήρξε Διευθυντής Αρχαιοτήτων από το 1958 μέχρι τον πρόωρο θάνατό του το 1963.

5. René Puaux (1878-1937), Γάλλος δημοσιογράφος και συγγραφέας. Η συγκεκριμένη συλλογή είχε δωριθεί στο Ελληνικό κράτος το 1938 από τη χήρα του Puaux και αποτελείται κυρίως από ελαιογραφίες, γκραβούρες και άλλα αντικείμενα που εστιάζουν ως επί το πλείστον στην Ελληνική Επανάσταση και τη ναυμαχία του Ναυαρίνου.

6. Ο Χρήστος Αντωνόπουλος ήταν οδοντίατρος, ομογενής της Αμερικής. Με δωρεά του κτίστηκε στην Πύλο κατά τα έτη 1956-1958 το «Αντωνοπούλειο Μουσείο Πύλου» (πρόκειται για το παλαιό Αρχαιολογικό Μουσείο Πύλου). Το συγκεκριμένο μουσείο, το οποίο ξεκίνησε να λειτουργεί το 1961, έκλεισε οριστικά τον Ιανουάριο του 2012. Η αρχαιολογική συλλογή μεταφέρθηκε στο κτήριο Μαιζώνος στο φρούριο Νιόκαστρο, και το οποίο αποτελεί πλέον το νέο αρχαιολογικό μουσείο. Το νέο μουσείο εγκαινιάστηκε πρόσφατα στις 25 Αυγούστου 2018.

7. Η συλλογή του René Puaux εγκαινιάστηκε το 1961. Το 1989 μετά από ενέργειες του Παπαθανασόπουλου ήρθε στην Ελλάδα και το υπόλοιπο τμήμα της συλλογής που είχε παραμείνει στο Παρίσι και το 1992 όλη η συλλογή μεταφέρθηκε σε κτίριο των Στρατώνων Μαιζώνος στο Νιόκαστρο. Από το 2012 η συλλογή στεγάζεται στο αρχοντικό του ολυμπιονίκη Κωνσταντίνου Τσικλητήρα.

8. Η έρευνα αυτή πραγματοποιήθηκε από τις 27 Αυγούστου έως τις 11 Σεπτεμβρίου 1961, από τον Αμερικανό ωκεανογράφο Edwin A. Link με σκοπό τον εντοπισμό των ναυαγισμένων πλοίων της ναυμαχίας του Ναυαρίνου το 1827. Βλ. Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Αρχαιότητες και μνημεία Μεσσηνίας. Κόλπος Ναυαρίνου, ΑΔ 17, 1961/62, Χρονικά, σ. 92-93.

9. Για τη σημασία της υποβρύχιας αρχαιολογίας, βλ. το άρθρο που έγραψε ο Παπαθανασόπουλος είκοσι περίπου χρόνια μετά: Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Η υποβρύχια αρχαιολογία και η σημασία της, Αρχαιολογία και Τέχνες, τεύχος 8 (1983), σ. 16-23. Για μια αναδρομική ιστορία της υποβρύχιας αρχαιολογίας στην Ελλάδα, βλ. Θ. Θεοδόλου, Συνοπτική αναδρομή στην υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα στην Ελλάδα, Αριάδνη 17 (2011), σ. 13-84.

10. Ο Νικόλαος Γιαλούρης (1918-2011) υπήρξε Έφορος Ολυμπίας τη δεκαετία του 1960.

11. Πρόκειται για την υποβρύχια έρευνα που διενήργησε το 1962 ο Peter Throckmorton στη θαλάσσια περιοχή της Μεθώνης κατά την οποία εντοπίστηκαν τρία ναυάγια: το ένα έφερε φορτίο σαρκοφάγων του 3ου αιώνα μ.Χ., το δεύτερο, φορτίο κιόνων, και το τρίτο, φορτίο αρχαίων μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών. Βλ. P. Trockmorton & J. Bullitt, Underwater Surveys in Greece: 1962, Expedition 5 (1963), σ. 17-23.

12. Σπυρίδων Μαρινάτος (1901-1974). Για τη σχέση του Μαρινάτου με τη Χούντα, βλ. Β. Χ. Πετράκος, Πρόχειρον Αρχαιολογικόν 1828-2012. Μέρος Ι. Χρονογραφικό, Αθήνα 2013, σ. 465-488.

13. Το σπήλαιο εντοπίσθηκε το 1958 από το ζεύγος Πετροχείλου. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα σπήλαια του Διρού, καθώς και όλης της Μάνης.

14. Οι ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν κατά τα έτη 1970 και 1971. Βλ. Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Σπήλαια Διρού, ΑΔ 1971, σ. 251-255 πίν. 187-192· Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Σπήλαια Διρού: Αι ανασκαφαί του 1970-1971, ΑΑΑ IV (1971), σ. 12-16· Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Σπήλαια Διρού: Εκ των ανασκαφών της Αλεπότρυπας 1970-71, ΑΑΑ IV (1971), σ. 149-154· Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Σπήλαια Διρού 1971, ΑΑΑ IV (1971), σ. 289-304· Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Σπήλαια Διρού, ΑΔ 27 (1972), Χρονικά, σ. 251-255, πίν. 187-192. Η έρευνα συνεχίστηκε και σε μεθεπόμενα χρόνια από το 1978 και εξής. Γενικά για τις ανασκαφές, βλ. Γ. Α. Παπαθανασόπουλος (επιμ.), Το Νεολιθικό Διρό. Σπήλαιο Αλεπότρυπα, Αθήνα 2011.

15. Η Άννα Πετροχείλου (1910-2001) μαζί με το σύζυγό της Ιωάννη Πετρόχειλο (1901-1960) ίδρυσαν την Ελληνική Σπηλαιολογική Εταιρεία (Ε.Σ.Ε.) το 1950. Υπήρξε πρόεδρος της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας κατά τα έτη 1960-1980, και επίτιμη πρόεδρος μέχρι το θάνατό της.

16. Κατά τη διάρκεια της Χούντας πολλοί άλλοι Έλληνες αρχαιολόγοι απολύθηκαν, μεταξύ αυτών ο Νικόλαος Γιαλούρης και ο Δημήτριος Λαζαρίδης.

17. Το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών (Ι.ΕΝ.Α.Ε.) ιδρύθηκε το 1973 από τον Νίκο Τσούχλο σε συνεργασία με τον Γ. Α. Παπαθανασόπουλο, τον Χαράλαμπο Κριτζά και τον Peter Throckmorton. Πρώτος πρόεδρος του Ι.ΕΝ.Α.Ε υπήρξε ο Παπαθανασόπουλος μέχρι το 1984.

18. Για τον Τσούχλο (1930-2002), βλ. το περιοδικό Ενάλια VII (Αφιέρωμα στον Νίκο Τσούχλο), 2003, και ειδικότερα το δεύτερο μέρος, σ. 1-36. Βλ. επίσης, Μ. Κορομηλά, Νίκος Τσούχλος (6 Δεκεμβρίου 1930 – 9 Δεκεμβρίου 2002), Πανόραμα.

19. Ο Δοκός είναι ένα μικρό νησάκι του Αργοσαρωνικού, που βρίσκεται απέναντι από την Ερμιόνη της Πελοποννήσου και ανάμεσα στα νησιά της Ύδρας και των Σπετσών. Το πρωτοελλαδικό ναυάγιο εντοπίσθηκε τoν Αύγουστο του 1975 από τον Ρ. Throckmorton και το Νοέμβριο του ιδίου έτους ο Γ. Παπαθανασόπουλος, σε συνεργασία με το Ι.ΕΝ.Α.Ε., πραγματοποίησε υποβρύχιες έρευνες (Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Το πρωτοελλαδικό ναυάγιο του Δοκού, ΑΑΑ ΙΧ (1976), τεύχος 1, σ. 17-22). Νέες εκτεταμένες έρευνες ξεκίνησε το 1989 μετά τη συνταξιοδότησή μου, σε συνεργασία πάλι με το Ι.ΕΝ.Α.Ε. Κατά τη διάρκεια των νέων ερευνών, που κράτησαν μέχρι το 1991, διενεργήθηκε και επιφανειακή έρευνα σε όλη την έκταση του ακρωτηρίου Μύτη Κομμένη της νήσου. Ενδεικτική βιβλιογραφία: Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Έρευνα Δοκού 1989. Το ΠΕ ναυάγιο του Δοκού. Ο προϊστορικός οικισμός, Ενάλια Ι, 1989, τεύχος 3/4, σ. 24-27· G. A. Papathanasopoulos, Dokos Excavation 1989. The EH wreck at Dokos. The Prehistoric Settlement, Enalia Annual I (1989), σ. 34-37· G. A. Papathanasopoulos, Y. Lolos, Y. Vichos & E. Chatzidaki, Dokos: 1990 Campaign Underwater excavation: The Finds, Enalia Annual II (1990), σ. 6-23· Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Γ. Λώλος & Γ. Βήχος, Δοκός. Ανασκαφική περίοδος 1991. Η Υποβρύχια Έρευνα. Τα κεραμικά ευρήματα, Ενάλια ΙΙΙ (1991), Τεύχος 3/4, σ. 429· Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Το φορτίο του Πρωτοελλαδικού Ναυαγίου του Δοκού. Οι ραμφόστομες φιάλες – λύχνοι, στο Ε. Κονσολάκη-Γιαννοπούλου (επιμ.), Αργοσαρωνικός, Πρακτικά του 1ου Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Αργοσαρωνικού, Πόρος, 26-29 Ιουνίου 1998, Αθήνα 2003, σ. 129-138.

20. Ο Νικόλαος Κοντολέων (1910-1975) υπήρξε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών από το 1956 μέχρι και το θάνατό του. Διατέλεσε Γενικός Επιθεωρητής Αρχαιοτήτων για 10 μήνες το 1974, οπότε και παραιτήθηκε.

21. Η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων ιδρύθηκε τον Αύγουστο του 1976 με το ΦΕΚ 207/Α/10-8-1976, ενώ η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας ιδρύθηκε τον επόμενο χρόνο (ΠΔ 941/1977, ΦΕΚ Α/320/17.10.1977).

22. Ως Προϊστάμενος της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων διενήργησε υποβρύχιες έρευνες τόσο στην Πάρο (G. Papathanasopoulos & D. Schillardi, An Underwater Survey of Paros, Greece: 1979, Nautical Archaeology 1981, τ. 10, αρ. 12, σ. 133-144), όσο και στη Νάξο (Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Νάξος Υποβρύχια Αρχαιολογική Έρευνα, ΠΑΕ 1981, σ. 298). Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τα έτη 1981-1982 υπήρξε παράλληλα προϊστάμενος της Α΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και Διευθυντής του Μουσείου της Ακροπόλεως.

23. Jacques-Yves Cousteau (1910-1997). Οι έρευνες στο ναυάγιο των Αντικυθήρων πραγματοποιήθηκαν από τον Ιούνιο μέχρι το Νοέμβριο του 1976. Καρπός της έρευνας αυτής υπήρξε ένα αγγλικό ντοκιμαντέρ με τον τίτλο «Diving for Roman Plunder» και με εκφωνήτρια τη Μελίνα Μερκούρη. Το ντοκιμαντέρ αυτό μεταγλωττίστηκε, επίσης, και στα ελληνικά (βλ. https://www.youtube.com/watch?v=rph2sJqsFyI&t=64s). Για τις πρόσφατες υποβρύχιες έρευνες στα Αντικύθηρα, βλ. http://antikythera.org.gr.

24. Ήταν σύμβουλος της Μερκούρη το 1988-1989. Η Μελίνα Μερκούρη (1920-1994) διατέλεσε Υπουργός Πολιτισμού κατά τα έτη 1981-1989 και 1993-1994.

25. Το συγκεκριμένο μουσείο εγκαινιάστηκε το 1992. Από το 2015 είναι κλειστό στο κοινό.

26. Ο κατάλογος της έκθεσης με τίτλο Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα απέσπασε το 1997 το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.

27. Βλ. https://www.fieldmuseum.org/science/microsites/gis-science-and-education/gis-science-and-education-projects/gis-diros-project

πηγη aegeussociety

20 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2018   ΝΕΚΤΆΡΙΟΣ ΚΑΡΑΔΉΜΑΣ

(Από το προσωπικό αρχείο  του αείμνηστου αρχαιολόγου Γιώργου Παπαθανασόπουλου).