"Ο άλλος δρόμος του Θοδωρή Βλαχοδημήτρη" της δρ. Γιαννούτσου

"Ο άλλος δρόμος του Θοδωρή Βλαχοδημήτρη" της δρ. Γιαννούτσου

Γράφτηκε από την  Γιούλα Σαρδέλη

• ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

 

"Εδώ και 8 χρόνια, τιμάμε την μνήμη του στοχαστή και ποιητή Θοδωρή Βλαχοδημήτρη και του γιού του Πάνου...

Τους τιμάμε εδώ στο παλαιό Γυμνάσιο της Πύλου, όπου φοίτησε ο Θοδωρής Βλαχοδημήτρης, με αφορμή την απονομή βραβείων στους αριστούχους απόφοιτους του Λυκείου της Πύλου. Από πέρυσι την γιορτή την εμπλουτίζουν με τη συμμετοχή και την παρουσία τους και τα παιδιά του ευρύτερου δήμου Πύλου-Νέστορος, από την Χώρα, την Μεθώνη και την Κορώνη. Έτσι η γιορτή έχει γίνει ακόμα πιο αντιπροσωπευτική καθώς ο Θοδωρής Βλαχοδημήτρης, που καταγώταν από το Σουλινάρι, θεωρείται και αυτός πνευματικός αγγελειοφόρος όλοκληρης της Πυλίας στην Ευρώπη. Πάνώ από 35 χρόνια παρουσίαζε τα Νέα από την Πόλη του Νέστορα, αλλά και τα νέα από την Πελοπόννησο και απ όλη την Ελλάδα σε ένα ευρύτερο, φιλελληνικό κοινό στην Γερμανία. Επεξεργαζόταν ακούραστα το έργο του, αποτελούμενο από επιστημονικά δημοσιεύματα, λεξικογραφία, δοκίμια και ποίηση από την έδρα του στην Γερμανία, το Αμβόυργο. Εκεί έζησα και εγώ τα περισσότερα χρόνια της ζωής μου και εκεί γνώρισα τον Θοδωρή Βλαχοδημήτρη. Και επί της ευκαιρίας αυτής, θέλω να σας ζητήσω συγγνώμη για τυχόν γλωσσικά λάθη που μπορεί να παρατηρήσετε στον σημερινό λόγο μου. Είμαι μίση Γερμανίδα και μισή Ελληνίδα και τα Ελληνικά είναι η δεύτερη μου γλώσσα.  Παρ’όλ’αυτά δεν έχω έρθει εδώ σήμερα ως εκπρόσωπος της Κυρίας Μέρκελ – και ξέρω εδώ τι γίνεται στην Ελλάδα – αλλά έχω έρθει ως Ελληνίδα, γιατί θεωρώ τον εαυτό μου Ελληνίδα, Πελοποννήσια και κυρίως Πύλια.  Και την συνείδηση μου αυτή, κατά ένα μεγάλο μέρος, την οφείλω στο Θοδωρή Βλαχοδημήτρη. Γι αυτό ευχαριστώ την Κυρία Βλαχοδημήτρη για την τιμή που μου έκανε, όταν μου πρότεινε να μιλήσω στη σημερινή εκδήλωση.  

Η ομιλία μου φέρει τον τίτλο  “Ο άλλος δρόμος του Θ.Β.“ και αναφέρεται τόσο στην ποίησή του όσο και στην προσωπική του ζωή. Η ζωή του Βλαχοδημήτρη είναι στενά συνδεδεμένη με την ποίησή του. Αυτό, φυσικά, ισχύει για κάθε μεγάλο καλλιτέχνη ότι το έργο του είναι, πάντοτε, και βιωματικό. Στο Βλαχοδημήτρη, όμως, αυτή η σχέση οδηνηρών εμπειριών και έργου είναι πολύ άμεση, έντονη και δραματική. Έζησε πολέμους, δικτατορία και εξορία. Πολλά ποιήματα, τα έγραψε στην εξορία, όπου υπέστηκε αδιανόητα σωματικά και ψυχολογικά βασανιστήρια. Στα ποιήματά του, τις εμπειρίες αυτές μας τις διηγείται ολοφάνερα και τον ανείπωτο πόνο του, δεν ντρέπεται να μας τον δείξει. Ποτέ δεν κρύβεται πίσω από τις λέξεις. 

Έτσι λοιπόν, στην αναζήτηση του θέματος της σημερινής μου ομιλίας, αναρωτήθηκα ποιό θέμα θα μπορούσε να δηλώσει καλύτερα αυτή την ενότητα ποίησης και βιωμάτων του ποιητή άλλα και της προσωπικής μου σχέσης με τον Θοδωρή Βλαχοδημήτρη. Και βρήκα την έννοια του “άλλου δρόμου“. “Ο άλλος δρόμος“ είναι ο τίτλος ενός βιβλίου του και ενός ποιήματος και είναι και μοτίβο που επαναλαμβάνεται σε πολλά από τα υπόλοιπα ποιήματά του. Παν’απ’όλα, όμως, ο άλλος δρόμος για τον Βλαχοδημήτρη αποτελεί απόφαση ζωής! Θα μιλήσω πρώτα για αυτές τις διαστάσεις του άλλου δρόμου και στην συνέχεια θα σας πω πως άλλαξε ο δικός μου δρόμος όταν διασταυρώθηκε κάποια στιγμή με τον δικό του, στο Αμβούργο. Τι ήταν, λοιπόν, αυτός “ο άλλος δρόμος“ του Θ. Β.?

Ήταν η ολοκληρωτική, η απόλυτη άρνηση του να δεχτεί τα εύκολα και τα ετοιμοπαράδοτα καθώς και μία στάση ζωής που δεν υποτασσόταν σε εκφοβισμό και εκβιασμό. Αυτή η στάση τον ανάγκασε να υποστεί δύο φριχτές εξορίες και να αυτοεξοριστεί κατά την χούντα. Τρείς ήταν οι κρίσιμες στιγμές στην ζωή του Β., κατά τις οποίες η πορεία του άλλαξε δραματικά. Στιγμές-σταυροδρόμια, που έβγαλαν τον Βλαχοδημήρη από τη σίγουρη πορεία μιας επιτυχημένης καριέρας και ήσυχης ζωής, εάν είχε ακολουθήσει την πεπατημένη οδό. 

Οι πραγματικά δραματικές εμπειρίες στην ζωή του ανθρώπου πολλές φορές τον αναγκάζουν να εγκαταλείψει τον τόπο ή ακόμα και την χώρα του και να αφήσει ότι αγαπά πίσω του. Με τον Βλαχοδημήρη αυτό συνέβη 3 συνεχόμενες φορές. Τρείς φορές, που συνέθεσαν τον “άλλο δρόμο“ του, το δικό του, διαφορετικό δρόμο. 

Η πρώτη φορά μετατρέπει τον Βλαχοδημήτρη από πρωτοετή φοιτητή στην Αθήνα σε πολιτικό εξόριστο στο Μούδρο της Λήμνου. Η δεύτερη τον δοκιμάζει σκληρά στην επόμενη εξορία του στην Μακρόνησο. Και η τρίτη είναι όταν αποφασίζει να αυτοεξοριστεί στο Αμβούργο της Γερμανίας εξ αιτίας της δικτατορίας στην χώρα μας.

Μούδρος/ Λήμνου Ο Β. 22 χρονών, φοιτητής πρωτοετής της Φιλοσοφικής Σχολής στην Αθήνα, συλλαμβάνεται, σχεδόν παιδί, γιατί είχε πάρει μέρος στην εθνική αντίσταση. Του ζητούν να υπογράψει, όπως ζήτησαν σε πολλούς, δήλωση μετανοίας. Το αρνείται και τον πηγαίνουν στο Μούδρο της Λήμνου.  Στο πλοίο για την εξορία, του δίνουν δεύτερη ευκαιρία να υπογράψει δήλωση μετανοίας, όταν ο διευθυντής της ασφάλειας τον πλησιάζει και του λέει: “Παιδί μου, άκου: χαλάς την καριέρα σου. Ξέρουμε ότι είσαι καλό και έξυπνο παιδί - ο Βλαχοδημήτρης ήταν αριστούχος αλλά και πρόεδρος των συμφοιτητών του – γιατί λοιπόν δεν υπογράφεις? Ο Βλαχοδημήτρης για δεύτερη φορά αρνείται και ετοιμόλογος όπως ήταν απαντάει: „Αφού εσείς ξέρετε ότι είμαι καλό παιδί, τότε γιατί δεν υπογράφετε εσείς για μένα?“ και έτσι πήγε εξόριστος στη Λίμνο.

Στην Λήμνο παρ’όλο που ταλαιπωρήθηκε, η εξορία δεν του δείχνει ακόμα το φριχτό της πρόσωπο. Το φρόνημά του παραμένει γενναίο. Εκεί γράφει ένα από τα πρωτόλεια ποιήματα του, το „Πρώτος να πας». Και εδώ θα μου επιτρέψετε να σας το διαβάσω ολόκληρο:

Αντρίκια στάσου θαρρετός 

μες στις φουρτούνες 

καθώς ταιριάζει σ'ένα νιό 

με σκέψη καθαρή.

Κυβέρνα το καράβι σου

και πόδιζε επιδέξια

αν θες να φτάσεις στο νησί 

                         που’χεις ιδανικό σου.

 

Θα’ναι η χαρά σου 

όπου σταθείς 

τρανή 

σαν τη φουρτούνα!

Κι όπου φτάσεις

 κι όποτε 

μην κουραστείς και πέσεις

                            βαθιά να κοιμηθείς.

Έννοιες, λαχτάρες, 

πεθυμίες, 

ταξίδια και γιαλούς, 

χώρες με χάρες ξωτικές 

και όμορφα περιγιάλια

νησιά 

που λούζουν τα νερά 

και τα κοιμάv’ μουρμούρες, 

κόσμους 

που για τα μάτια σου 

γελάνε κι αγαπιούνται 

                       σύρε να βρεις.

Πάντα καινούργια ιδανικά 

το νου σου ας φλογίζουν. 

Πρώτος να πας, σαν μέλισσα

κι απ’ τις πικρές στιγμές σου

πλάσε τον άπιαστο καρπό  

της γνώσης το γλυκό 

και δώσε στους συντρόφους σου

 απλόχερα να φάνε.

 

Πρώτος να πας. 

Δρόμους να ανοίξεις, 

κι έρχονται 

ξοπίσω σου χιλιάδες 

φτάνει να νιώσουν 

πως εσύ ψάχνεις 

καινούργιους κόσμους 

                  για κόσμους της χαράς. (18.2.1949, Λήμνος)

Το ποίημα αυτό είναι γεμάτο ενθουσιασμό, τόλμη και νεανικά ιδανικά. Μιλάει ένας Βλαχοδημήτρης μόλις 23 ετών που, παρ’όλη την εξορία στην οποία βρίσκεται, έχει όρεξη να ζήσει, να εξερευνήσει, και να αναζητήσει καινούργιους ορίζοντες. Μέσα του νοιώθει δύναμη απεριόριστη και πεποίθηση για τον εαυτό του, αλλά και για την αίσια κατάληξη της πορείας του. Η εξορία εδώ μοιάζει ακόμα σαν περιπέτεια...

Αλλά το Μούδρο της Λήμνου ήταν μόνο η αρχή της πορείας του:

Το ποιήμα αυτό γράφτηκε το Φεβρουάριου του 1949. Το Μάρτιο του 1949, δηλάδη ένα μόνο μήνα μετά, ο Βλαχοδημήτρης μεταφέρεται σε δεύτερη εξορία, στη Μακρόνησο, για την όποια γράφει αργότερα  «στο νησί των βαρβάρων μόνο η καρδιά μου το ξέρει πως άντεξε“. Δεν ξέρουμε εάν τη στιγμή που έγραφε για “χάρες ξωτικές, και νησιά που λόυζουν τα νερά“ είχε επίγνωση ότι σύντομα θα βίωνε την κορύφωση του μαρτυρίου του. Ίσως τότε, η ερμηνεία του ποιήματος αυτού να άλλαζε εντελώς. Πιο πιθανόν είναι, ότι ο νεαρός Βλαχοδημήτρης να μην είχε διανοηθεί ακόμα τα μακάβρια βασανιστήρια, που τον περίμεναν. Αλλά και στη Μακρόνησο, πάλι μένει πιστός στις αξίες του και δεν υπογράφει αυτά που του ζητάνε. Την αντίστασή του, θα την πληρώσει ακριβά αυτή την φορά: με ξυλοδαρμό και με αίμα! Του κάνουν εικονικές εκτελέσεις, του σπάνε τα κόκαλα, όχι όμως και το ηθικό. Και αυτές τις φριχτές εμπειρίες μας τις διηγείται στο ποίημα με τον τίτλο “ο άλλος δρόμος“. Σας διαβάζω μερικά απόσπασμα μόνο:

Μακρόνησο, σ’άφησα όταν με αφήσανε 

με το πόδι στον τάφο, 

αλλά γενναίο το φρόνημα. 

Εσύ δεν μου φταιξες τίποτα, 

μικρό νησί του Αιγαίου 

[..]

Τη νύχτα με σύρανε

στη χαράδρα βαθιά και με βάλαν

ν’ανοίξω τον τάφο μου. 

Και βρόντηξαν κοντά στο μελίγγι μου

το δολοφόνο τουφέκι τους 

[..]

Και περάσανε μήνες και χρόνια 

Και τυράννησαν πάλι και πάλι,

 υπηρέτες βαλτοί, 

το πετσί και κόκαλο σώμα μου.

Και έγραψαν του ώμου το σπάσιμο 

“παλαιάν αρθρίτιδα“ 

και τις πληγές στα πνευμόνια μου 

“αμιγδαλίτιδα“ 

γιατροί, του αμπελώνος θεράποντες. 

Και συνεχίζει παρακάτω:

Ο άλλος δρόμος των ακανθών που ετράβηξα

 «τι στενή η πύλη και τεθλιμμένη

 η οδός εις την ζωήν η απάγουσα». 

Ο άλλος δρόμος εδώ έχει γίνει πια μοιραίος, το ιερό πεπρωμένο ενός ανθρώπου που δε δεχόταν τον εξαναγκασμό και είναι έτοιμος να πληρώσει το τίμημα για την υποστήριξη της ελευθερίας του και της αξιοπρέπειάς του. Σε ένα άλλο ποίημα του μας φανερώνει, με ποιόν τρόπο άντεξε τα βασανιστήρια:

Για να αντέξω 

θα θυμάμαι 

των γονιών μου τα πρόσωπα,

τα ορθά κυπαρίσσια, φωτεινά 

την αυγή και το σούρουπο, 

τις ντοματιές το βραδί στο περιβόλι μας 

και το κλήμα στην ξώπορτα. 

Οι στίχοι αυτοί, με εικόνες από τα περιβόλια της Μεσσηνίας, περιέχουν το μήνυμα, που μας δίνουν όλοι οι μεγάλοι οραματιστές και αγωνιστές της ιστορίας: ότι οι εικόνες της ψυχή του ανθρώπου φέρουν μια δύναμη, η οποία μπορεί να νικήσει το μίσος αλλά ακόμα και να αψηφήσει την σωματική βία. Οι δε βοηθοί της ψυχής είναι η αγάπη, η γνώση και η αξιοπρέπεια.

Αμβούργο Το τρίτο περιστατικό που κάνει να αλλάξει πορεία ο Βλαχοδημήτρης στην ζωή του, και είναι χαρακτηριστικό “του άλλου δρόμου“ του, γίνεται έπειτα από χρόνια. Ο εμφύλιος έχει τελειώσει, και εκείνος έχει γυρίσει από την εξορία και είναι πλέον εγκαταστημένος στην Αθήνα. Εργάζεται ως επιστημονικός συνεργάτης στο γλωσσολογικό τμήμα του πανεπιστημίου των Αθηνών. Μπροστά του ανοίγεται μια καριέρα πανεπιστημιακού. Τώρα, όμως, έρχεται η δικτατορία στην Ελλάδα και ο Βλαχοδημήτρης καλείται να υπογράψει χαρτί ότι αποδέχεται τη νομιμότητα της τότε Κυβέρνησης των Συνταγματαρχών. 

Όμως και τώρα το αρνείται και προτιμάει να  αυτοεξοριστεί στο Αμβούργο της Γερμανίας.  Οι συνεργάτες του μένουν άφωνοι: Πως μπορεί να εγκαταλείψει μια σίγουρη επιστημονική καριέρα και την οικογένειά του? Έπειτα από συνεννόηση με την κυρία Βλαχοδημήτρη, η οποία μετά από 2 χρόνια θα τον ακολουθήσει, απαντάει: “Η οικογένειά μου μπορεί να ζήσει και χωρίς εμένα, εγώ χωρίς αξιοπρέπεια δεν μπορώ να ζήσω. “ Αμέσως μετά υποβάλλει παραίτηση στις 31 Δεκεμβρίου του 1967. Η απόφαση αυτή για την οικογένεια του Βλαχοδημήτρη ήταν σκληρή. Για τον πνευματικό κόσμο του Αμβούργου, όμως, αποδείχτηκε ευλογία. Διανοούμενοι, λάτρεις της Αρχαίας Ελλάδας και φιλέλληνες Γερμανοί μαγεύονται από την εντυπωσιακή και επιβλητική μορφή του Βλαχοδημήτρη και μετέρχονται της ελληνικής Παιδείας, ως αυθεντικοί Έλληνες. Η πρώτη μου γνωριμία με τον Βλαχοδημήρη ήταν εκεί στο Αμβούργο, στην πράσινη Πόλη, όπως την ονόμασε σε ένα από τα ποιήματά του. Το γνώρισα όταν συμπτωματικά βρέθηκα στο λεγόμενο “Κύκλο της Τρίτης“, μια συγκέντρωση διανοουμένων που είχε θεσμοθετηθεί επί πολλά χρόνια στο Αμβούργου. Πήγαινε εκεί κάποιες φορές η Μητέρα μου. Μια φορά με πήρε μαζί της και εμένα. Ήμουν τότε 18 χρονών περίπου, και την εποχή εκείνη δεν τα πήγαινα καλά ούτε με το διάβασμα, ούτε με τους καθηγητές. Η αίθουσα δυστυχώς ήταν γεμάτη με καθηγητές. Τη σκηνή που ξεδιπλωνόταν μπροστά στα μάτια μου, όμως, δεν θα την ξεχάσω: Ένας αυστηρός, πηγαίος αλλά και επιβλητικός κύριος με άσπρο μαλλί που μίλαγε με πάθος για την Ελληνική γλώσσα και την ζωή. Απολάμβανε την διδασκαλία. Στα θρανία καθόντουσαν ως επί το πλείστον φιλόλογοι, καταξιωμένοι καθηγητές πανεπιστημίων και λυκείων και παρακολουθούσαν τον Βλαχοδημήτρη με στόματα ανοιχτά από θαυμασμό. Ο δε Βλαχοδημήτρης κυριολεκτικά τους διάβαζε ως μαθητές του! Αυτοί οι καταξιωμένοι, λοιπόν, καθηγητές είχανε ξαφνικά μετατραπεί σε μαθητές, που κράταγαν επιμελώς σημειώσεις κι άκουγαν τα επιστημονικά και ηθικά διδάγματα του Βλαχοδημήτρη με δέος, ενώ ο ίδιος, περήφανα, παρουσίαζε την νεοελληνική και αρχαία γραμματεία. Επίσης τους ορμήνευε και ώρες-ωρες μάλιστα τους μάλωνε σαν μικρά παιδιά. 

Στο δικό μου μυαλό ο Βλαχοδημήτρης τότε μπήκε ως  ο καθηγητής των καθηγητών ή πιο απλά ο δάσκαλος των δασκάλων. Και το μεγαλύτερο ευτυχήματα της ζωής μου ήταν όταν ο Βλαχοδημήτρης, περίπου ένα χρόνο αργότερα, έγινε και δικός μου δάσκαλος. Με καλούσαν στο σπίτι τους ο Κύριος Θόδωρος και η Κυρία Βάσω στην Γερμανία 2 με 3 απογεύματα κάθε εβδομάδα και με διαβάζανε για να δώσω εξετάσεις σε ελληνικό πανεπιστήμιο. Λέγεται ότι το άγγιγμα του αληθινού δασκάλου, τον μαθητή τον μετατρέπει και τον μετουσιώνει. Ο καλός δάσκαλος βλέπει με μάτια αγάπης τις δυνατότητες του μαθητή πίσω από την ανεπεξέργαστη επιφάνεια και πιστεύει σε αυτές. Έτσι βοηθάει τον μαθητή του να τις δει και αυτός ο ίδιος. Ήμουν 19 χρονών τότε, είχα μεγαλώσει και ζούσα στη Γερμανία, ήξερα ελάχιστα ελληνικά, ήθελα πολύ όμως να μπω σε ελληνικό πανεπιστήμιο. Εντελώς αφιλοκερδώς ο κύριος Θόδωρος και η Κυρία Βάσω αναλάβανε να με ετοιμάσουν για της εξετάσεις μου, όπως είχανε κάνει και σε άλλα παιδιά πριν από μένα. Το μόνο αντίτιμο, που δεχόντουσαν, ήταν η αγάπη μου.  Θυμάμαι ότι έψαχνα απελπισμένα κάθε φορά κάτι να τους πάω γιατί επιμένανε στο να μην μου πάρουν χρήματα. Καμιά φορά τους έφερνα ένα κομμάτι τυρί κατσικίσιο, από ένα τουρκικό μανάβικο της γειτονιά μου και επειδή ήταν πολύ νόστιμο, το δεχόντουσαν. Μετά το μάθημα, βέβαια, η Κυρία Βάσω μαγείρευε και το ωραίο τυρί το έτρωγα τελικά εγώ η ίδια. Οι συναντήσεις μας αυτές ήταν κάτι πολύ περισσότερο από εντατικά μαθήματα γλώσσας και πολιτισμού. Με τις γνώσεις, την καλοσύνη και το αληθινό τους ενδιαφέρον μου εμφύτευσαν την ελληνική ψυχή σε μια περίοδο προσωπικής αβεβαιότητας και με παρότρυναν να βάζω στόχους και να τους διεκδικώ. Από ένα μπερδεμένο κοριτσάκι που ήμουν όταν πρωτοπήγα στο σπίτι τους, μέσα σε 8 μήνες περίπου μετατράπηκα σε μια λιγότερο μπερδεμένη κοπέλα που τολμούσε να πάει σε μια ξένη χώρα για σπουδές. Αλλά το κυριότερο ήταν ότι είχα αποκτήσει τα προσόντα για να το κάνω.  Έτσι άλλαξα πορεία και τόλμησα με την δική τους πάντα βοήθεια να έρθω για σπουδές στην Ελλάδα. Με το άγγιγμα των δασκάλων μου, του Θοδωρή Βλαχοδημήρη αλλά και της κυρίας Βάσω Βλαχοδημήτρη, γιατί και εκείνη ήταν και είναι δασκάλα μου, η ζωή μου πήρε έναν εντελώς διαφορετικό δρόμο, άλλαξε πραγματικά 180 μοίρες. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τι κάνανε για μένα. Τέλος, και πολύ σύντομα, θέλω να αναφερθώ σε ένα βασικό δίδαγμα του Βλαχοδημήτρη. Τόνιζε, και δεν κουραζόταν να το επαναλαμβάνει, ότι η πραγματική γνώση δεν μπορεί να μην είναι ηθική.  Και αυτό επειδή η γνώση δεν είναι ουδέτερη, δεν ισούται με απλή πληροφόρηση. Αντιθέτως, αποτελείται από συγκροτημένες και δομημένες μεταξύ τους θεωρητικές και εμπειρικές έννοιες. Αυτές οι επεξεργασμένες έννοιες μας οδηγούν στην αποκωδικοποίηση της πραγματικότητας και της ίδιας της ύπαρξης μας. Μας φέρνουν πιο κοντά στην αλήθεια. Το να βλέπεις την αλήθεια, όμως, έχει ηθικό αντίκτυπο. Μας κάνει να καταλάβουμε την οδυνηρή διαφορά μεταξύ του κόσμου που ζούμε και του άλλου κόσμο, αυτού που είναι ικανός ο άνθρωπος να πλάσει. Αυτή η διαφορά θα γίνει κίνητρο να δραστηριοποιηθούμε προς την σύγκλιση αυτών των δύο κόσμων, του πραγματικού και του ιδανικού. Η γνώση, τότε, αποκτά ηθική υπόσταση, στερεώνει και  προσανατολίζει ψυχικά τον άνθρωπο στην πορεία του να φέρει τα δύο άκρα αυτά πιο κοντά.  Κοιτώντας απ’ έξω, η πορεία του Βλαχοδημήτρη ήταν περιπετειώδης, ακανθώδης, δύσκολη, διχασμένη, ανηφορική και... φυσικά ποτέ δεν ήταν ευθύγραμμη. Ο άλλος δρόμος που πήρε μοιάζειμάλλον στραβός. Πώς, όμως, η πορεία ενός πρωτοπόρου, ενός ανθρώπου που τολμάει να πάει πρώτος, θα μπορούσε να είναι και διαφορετική? Αγωνιζόταν να φέρει τα δύο άκρα αύτα- τον πραγματικό κόσμο γύρω του και τον ιδανικό κόσμο, που είχε δει μέσα του - σε σύγκλιση. Ο Βλαχοδημήτρης πίστευε ότι οι άνθρωποι καλούμαστε όχι στον άλλον κόσμο, αλλά εδώ επάνω στην γη, μαζί να χτίσουμε την γη της επαγγελίας, με γνώμονα το τι μας υπαγορεύει η σοφία της ψυχής μας, η δύναμη του μυαλού μας και η έγνοια για τον άνθρωπο δίπλα μας. Γιατί είναι αλήθεια, ότι, παρά την τεθλασμένη πορεία της ζωής του, η ψυχή του είχε μια πορεία και έναν προορισμό εντελώς ευθύγραμμο: ο άνθρωπος σε μια κοινωνία αλληλεγγύης, αγάπης και αξιοπρέπειας. Άλλωστε, όπως έλεγε και ο ίδιος:

Όποιος με αγάπη μιλάει μ’αγάπη πληρώνεται".

Λόγος της δρ. Μαργαρίτας Γιαννούτσου σε πρόσφατη εκδήλωση στην Πύλο